آمادگی برای امتحانات و نقش خـانه و مدرسه در موفقیت دانش‌آمـوزان-بخش نخست
دقیقه نودی نباشید از قبل درس بخوانیـد
امیرحسین بسطامی
هر ساله با رسیدن خردادماه، فصل امتحانات شروع می‌شود و اضطراب و نگرانی دانش‌آموزان را فرامی‌گیرد. ناپلئون بناپارت که داعیه جهانگشایی داشت، همیشه از امتحان می‌ترسید و نمره ده را به‌سختی می‌گرفت! نمره ناپلئونی از همان زمان مصطلح شده است؛ بنابراین ترس از امتحان درون همگان وجود دارد و مهم این است که با یادگیری اصولی و پیشرفت تحصیلی کمرنگ و مهارش کنیم.
منظور از پیشرفت تحصیلی، موفقیت در امر تحصیل است که می‌تواند به مهارت در امری خاص یا تخصص در بخشی از دانش منجر شود. پیشرفت تحصیلی یا موفقیت تحصیلی، معلومات یا مهارت‌های اکتسابی عمومی یا خصوصی در موضوعات درسی است که معمولاً به‌وسیله آزمایش‌ها و نشانه‌ها یا هر دو که معلمان برای دانش‌آموزان وضع می‌کنند، اندازه‌گیری می‌شود.
پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان یکی از شاخص‌های مهم در ارزشیابی آموزش‌وپرورش است و تمام کوشش‌ها در این نظام در واقع تلاش برای جامه عمل پوشاندن به این امر تلقی می‌شود. به طور اعم کل جامعه و به طور اخص نظام آموزش‌وپرورش نسبت به سرنوشت کودکان، رشد و تکامل موفقیت‌آمیز آنان و جایگاه آنها در جامعه علاقه‌مند و نگران است و انتظار دارد دانش‌آموزان در جوانب گوناگون، اعم از ابعاد شناختی و کسب مهارت و توانایی‌ها و نیز در ابعاد عاطفی و شخصیتی، آن‌چنان‌که باید پیشرفت و تعالی یابند.
پیشرفت تحصیلی
از موفقیت یا پیشرفت تحصیلی تعاریف متعددی وجود دارد. پیشرفت تحصیلی عبارت است از موفقیت دانش‌آموزان در یک یا چند موضوع درسی مثل درک، فهم، خواندن یا محاسبه عددی. چنین پیشرفت‌هایی توسط آزمون‌های میزان شده تحصیلی اندازه‌گیری می‌شود. همچنین، این اصطلاح بر پیشرفت فرد در کلاس، آن‌طور که در کار مدرسه ارزیابی می‌شود، دلالت دارد. در تعریفی دیگر، پیشرفت تحصیلی به جلوه‌ای «نمایی» از جایگاه تحصیلی دانش‌آموزان اشاره دارد که این جلوه ممکن است بیانگر نمره‌ای برای یک دوره، میانگین نمرات در دوره‌ای مربوط به یک موضوع یا میانگین نمرات دوره‌های مختلف باشد. برای پیشرفت تحصیلی می‌توان ملاک‌های گوناگون در نظر گرفت که مشهورترین آنها میانگین نمرات کل می‌باشد.
علاوه‌بر این تعاریف، از پیشرفت تحصیلی به عنوان یکی از شاخص‌های پیشرفت در نظام آموزش و پرورش و مفهوم انجام تکالیف و موفقیت دانش‌آموزان در گذراندن دروس یک پایه تحصیلی مشخص یا موفقیت دانش‌آموزان در امر یادگیری مطالب درسی استفاده می‌شود. وجه مخالف آن اُفت تحصیلی است که یکی از معضلات نظام آموزشی می‌باشد که به شیوه‌های گوناگون همچون عدم موفقیت دانش‌آموزان در دستیابی به هدف‌های مقاطع تحصیلی مربوطه، مردودی و تکرار پایه‌های تحصیلی، ترک تحصیل زودرس، بیکاری و بلاتکلیفی خود را نشان مدهد. به‌طور خلاصه، نیل به اهداف آموزشی را به اصطلاح پیشرفت تحصیلی بیان می‌کنند.
برگزاری امتحانات میان ترم و پایان ترم، یک معیار برای سنجش میزان یادگیری دانش‌آموزان در هر درس و مقطع تحصیلی است. دانش‌آموزان اغلب در ایام امتحانات میان ترم و پایان ترم دچار اضطراب می‌شوند و به سراغ راه‌حلی برای موفقیت در امتحانات هستند. درس خواندن به منظور کسب نمره مطلوب کار چندان سختی نیست. اما رعایت نکردن روش مطالعه و عدم برنامه‌ریزی باعث ناکامی در امتحانات می‌شود. در واقع، لازم نیست در یک روز تمام کتاب‌ها را دورتان بچینید و تلاش کنید تا همه را در یک روز یاد بگیرید.
موارد آمادگی قبل امتحان
شناسایی نقاط ضعف و قوت در ایام امتحانات، یادگیری اصولی، عدم ناامیدی و یاس و... همگی از جمله مواردی هستند که به آمادگی قبل از امتحان مشهورند.
رضا عالی‌پور، مشاور تحصیلی به گزارشگر کیهان توضیح می‌دهد: «شناسایی نقاط ضعف و قوت در ایام امتحانات برای موفقیت بسیار حائز اهمیت است. در این روش به جای مرور مجدد مطالبی که به آن مسلط هستید، بهتر است به سراغ بخش‌هایی از کتاب درسی بروید که مطالب خوانده نشده‌ای دارد و یا تمرینات آن را انجام نداده‌اید. یکی از میانبرهای مطالعه در ایام امتحانات این است که تنها به سراغ کتابی که امتحان آن نزدیک‌تر و یا آسان‌تر است بروید و دروس و سرفصل‌های خوانده نشده را مطالعه کنید.
با این روش یعنی، تمرین زیاد بر روی بخش‌هایی که در آن دچار ضعف هستید، می‌توانید در زمان کمتری به مطلب موردنظر تسلط پیدا کنید. در این زمان کم و فشرده، اولویت با دروس خوانده نشده است.»
وی در ادامه به یادگیری اصولی مطالب درسی قبل امتحان اشاره داشته و متذکر می‌شود: «اجازه بدهید تا تمام مطالب به طور کامل در ذهن شما ثبت شود. اگر مطالبی را در طول ترم خوانده‌اید و در یادآوری آن دچار مشکل هستید، مثلاً 5 صفحه از کتاب درسی خود را خوانده‌اید، اما متوجه شده‌اید که در یادآوری یک صفحه مشکل دارید، یک بار دیگر آن صفحه را مطالعه کنید تا به‌طور کامل در ذهن شما ثبت شود. این تکنیک برای کاهش اضطراب و درگیری فکری دانش‌آموزان در جلسه امتحان به کار می‌رود.»
عالی‌پور در تکمیل صحبت‌هایش توصیه دارد: «هرگز دست از تلاش برندارید، اگر در زمان شروع ترم یا در امتحانات کلاسی دچار نمره ضعیفی شده‌اید این ضعف نباید در برنامه‌ریزی مطالعاتی شما اختلالی ایجاد کند. باید همواره از هر اضطرابی دور بمانید، هرگز توانایی خود را بر اساس قضاوت بی‌رحمانه خود یا دیگران زیر سؤال نبرید و با توان و دقت بیشتری سطح خود را ارتقا دهید.»
نحوه آمادگی برای امتحانات پایان ترم
موفقیت در زمان امتحانات میان‌ترم و پایان ترم نیازمند داشتن مطالعه اصولی و نظم در انجام برنامه درسی است. به‌هیچ عنوان برنامه خود را دور نزنید، شاید در ابتدا این نکته چندان مهم به نظر نیاید، اما اگر برنامه‌ای را برای کار و مطالعه خود تنظیم کرده‌اید به آن وفادار بمانید. اگر باید مطالعه درسی را در زمان مشخصی از روز انجام دهید به‌هیچ عنوان آن را با کار دیگری جایگزین نکنید و در زمان معین، آن کار را انجام دهید.
روح‌الله صدری، برنامه‌ریز تحصیلی توصیه دارد برای موفقیت در امتحانات پایان ترم هر چه سریع‌تر جبران کم‌کاری در زمان باقی‌مانده را داشته باشید. وی می‌گوید: «چنانچه به دلایلی برنامه مطالعه درس خاصی به‌هم خورده است و زمان آن کم است بهتر است تا زمان دیگری را برای جبران آن درس قرار دهید. اگر در طول روز کار اضطراری دیگری را انجام داده‌اید و از زمان مطالعه خود بازمانده‌اید باید در همان روز و یا در اولین فرصت، زمان مشخصی را برای جبران آن درس اختصاص دهید. این کار موجب حفظ انسجام برنامه و منظم شدن روندِ مطالعه درسی شما می‌شود. هرگز نباید زمان مطالعه دو درس را با هم ادغام کنید این کار نه‌تنها نتیجه مطلوبی ندارد؛ بلکه باعث سست‌شدن اراده شما در انجام برنامه درسی می‌شود. همچنین در صورت وجود کمبود بیش از حد وقت، می‌توانید از روش‌هایی مانند تورق سریع برای مرور و مطالعه بهینه مطالب استفاده کنید.»
وی در ادامه می‌افزاید: «محیط آرام و نور مناسب داشته باشید. سعی کنید اتاق ساکت و با نور مناسبی را برای مطالعه در نظر بگیرید، مطالعه در مکان شلوغ مانند دورهمی‌ها، در کنار تلویزیون و محیط‌های کم‌نور، مطالعه در شب و... نه‌تنها نتیجه برای شما ندارد؛ بلکه اثر مخربی را بر برنامه تحصیلی شما می‌گذارد.
یک دونده ماراتن حرکت خود را به‌صورت آهسته و پیوسته انجام می‌دهد، اگر در یک دور از مسابقه از سایر حریفان عقب بیفتد در دور بعدی و تا قبل از رسیدن به خط پایان با توان بیشتری ضعف خود را جبران می‌کند و هرگز از ادامه مسیر دست نمی‌کشد. مطالعه دروس نیز باید به همین صورت باشد، مطالعه شما برای رسیدن موفقیت در امتحانات پایان ترم باید دارای پیوستگی منظم باشد. مثلاً اگر در نقطه‌ای دچار ضعف و کاستی هستید به‌سرعت آن را جبران کنید.
از فکر جمعی دوستان خود استفاده کنید. برای مثال دوست شما در درس فیزیک مهارت بالایی دارد و شما در ریاضی و یا زبان دارای مهارت بالایی هستید، در اینجا می‌توانید در زمان یادگیری مطالب به هم کمک کنید و مطالب مهم را با کمک یکدیگر یادداشت کنید، از روش‌های خلاصه‌نویسی استفاده کنید و مطالب خودتان را با هم به اشتراک بگذارید. این روش به یادگیری بهتر و عمیق‌تر مطالب در زمان امتحانات پایان ترم کمک زیادی می‌کند.
مطالعه شما نباید سلیقه‌ای باشد، مثلاً نگویید فلان صفحه کتاب اهمیت زیادی ندارد و آن را حذف کنید. این اشتباه برای داوطلبان کنکور سراسری بسیار گران تمام می‌شود. مطالب درسی باید به‌صورت مفهومی مطالعه شوند و تمامی نکات را به‌دقت بررسی کنید.»
این برنامه‌ریز تحصیلی در ادامه توصیه دارد: «ظرفیت مطالعه خود را بسنجید. دقت کنید در هر شرایطی از برنامه‌ریزی خود غافل نمانید. همیشه بر اساس ظرفیت خود برنامه کاری و درسی خود را تنظیم نمایید. اگر عادت دارید در وقت مشخصی از شبانه‌روز استراحت کنید و یا ظرفیت مطالعه مشخصی دارید، هرگز برنامه‌ریزی سنگین انجام ندهید چرا که از توان جسمی و ذهنی شما خارج است و نمی‌توانید آن را انجام دهید.
به خودتان اعتماد کنید
اگر روش مطالعه‌ای را بر اساس توان خود برنامه‌ریزی کرده‌اید، بهتر است آن را ادامه دهید. استفاده از روش صحیح مطالعه برای دانش‌آموزان بر اساس توان آنها مشخص شده است و لزوماً نمی‌تواند برای شما پاسخگو باشد. یکی دیگر از میانبرهای این روش استفاده از برنامه‌ریزی درسی قبلی است.
سنگ بزرگ نشانه نزدن است. آمادگی در میان‌ترم و پایان ترم نیازمند برنامه منظم و کاربردی است. بگذارید با یک مثال ورزشی شروع کنیم. هنگامی که برای اولین‌بار به باشگاه بدنسازی می‌روید، مربی شما یک برنامه بر اساس توان فیزیکی شما تنظیم می‌کند که این برنامه با گذشت زمان و افزایش مهارت شما دائم تغییر می‌کند و پیشرفته‌تر می‌شود. برای مطالعه نیز در ابتدا با برنامه ساده شروع کنید؛ مثلاً یک ساعت را به درسی اختصاص دهید و به‌مرور زمان مطالعه آن را افزایش دهید.
جمع‌بندی کلی و یادداشت‌برداری مطالب را فراموش نکنید. پس از جمع‌بندی کلی هر درس لازم است تا نکات مهم درس و فرمول‌ها را به‌صورت خلاصه در برگه‌ای بنویسید و آن را چند بار مطالعه کنید. برای جمع‌بندی کنکور سراسری نیز می‌توانید از کتاب‌های مربوطه استفاده نمایید.
اگر در طول ترم و در زمان باقی‌مانده مطالب درسی را به‌خوبی یاد گرفته‌اید، اکنون باید به فکر حل نمونه سؤال هر درس باشید. حل کردن نمونه سؤالات مختلف سال‌ها گذشته طیف وسیعی از مطالب مهم و کلیدی امتحانی را در اختیار دانش‌آموزان قرار می‌دهد. همچنین دانش‌آموزان با مطالب پرتکرار امتحانی به طور کامل آشنا می‌شوند.»
نقش والدین در موفقیت تحصیلی فرزندان
نبی‌الله حبیبی، ساکن نخل تقی از توابع استان بوشهر و پدر یک دانش‌آموز که دوم دبستان است، به گزارشگر کیهان می‌گوید: «متأسفانه سطح آموزشی در مدرسه این منطقه بسیار پایین است. من وقت نظارت بر درس فرزندم را ندارم و مادرش به تکالیفش نظارت می‌کند و هر شب به کودک مشق می‌گوید.»
پشتیبانی عاطفی و تشویق پشتیبانی عاطفی و تشویق مداوم مهم‌ترین نقش والدین در پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان است که تقویت انگیزه و عملکرد تحصیلی فرزندان را به همراه دارد. تشویق فرزندان به تلاش و پشتکار، حتی در مواجهه با شکست‌ها و چالش‌ها، به آنها کمک می‌کند تا احساس امنیت و اعتماد به‌نفس داشته باشند.
مریم سادات‌هاشمی، مشاور کودک و نوجوان ضمن بیان مطلب بالا می‌گوید: «پیشرفت تحصیلی یکی از دغدغه‌های بسیار مهم والدین در کشور ما است؛ ولی بااین‌وجود اغلب به نقش والدین در پیشرفت تحصیلی کودکان کمتر توجه می‌شود و بیشتر این مسئولیت را به گردن خود دانش‌آموز و مدرسه می‌اندازند.
خانواده نقش بسیار مهم و زیادی در پیشرفت تحصیلی دانش‌آموز دارد، زیرا خانواده اولین نهادی است که دانش‌آموز با آن رو‌به‌رو می‌شود، در آن قرار می‌گیرد و در آن رشد می‌کند. والدین باید از زمان تولد کودک و حتی قبل از آن آگاهی خود را بالا ببرند و بتوانند فرزند خود را به‌گونه‌ای رشد دهند که در همه زمینه‌ها پیشرفت قابل انتظار و خوبی داشته باشد.»