راه‌های سربلندی در امتحان‌های زندگی
بهروز نصرت‌خواه
یکی از سنت‌ها و قوانین الهی آزمون و امتحان است. قرآن در آیات بسیاری بر این قانون و اصل اساسی تاکید می‌کند که آدمی همواره از سوی خداوند به اشکال گوناگون آزموده می‌شود تا ضمن بروز و ظهور استعدادهای خویش بتواند صداقت و راستگویی‌اش را نیز اثبات کند؛ زیرا انسان در آزمون‌ها و سختی‌ها و شادی‌هاست که حقیقت خود را بروز می‌دهد. چنان‌که ایمان ظاهری و کلامی در عمل و هنگام خطرها با حقیقت ایمان مطابقت می‌یابد. از این‌رو خداوند فرموده که اگر کسی ادعای ایمان کرده به همان کلام و سخن وی بسنده نمی‌کنیم بلکه او را به اشکال مختلف و گوناگون از آسانی و سختی می‌آزماییم.
هرکسی می‌کوشد تا از آزمون‌های متضاد و متفاوت خداوند سربلند بیرون آید. از آنجا که آزمون‌های الهی به هر شکلی باشد از سختی و آسانی، در حقیقت آزمون‌های سخت و شدیدی است، سربلند از آزمون بیرون آمدن، آرزو و هدف خیلی از انسان‌هاست. خداوند گاه با مال و ثروت و شادی و فرح و گاه با تلخی‌ها و رنج‌ها آدمی را می‌آزماید، از این‌رو در آیات قرآن هشدار داده شده که آزمون با آسانی و مال و ثروت و فرح، سخت‌تر و اساسی‌تر است و انسان‌ها باید از این نوع آزمون‌ها در حذر بیشتری باشند.
رهایی از آزمون‌های سخت الهی و سربلند از آن بیرون آمدن امری است که به عنوان دغدغه مومنان تبدیل شده است. بسیاری این پرسش را مطرح می‌کنند که چگونه می‌توانیم از این آزمون متعدد و متنوع و دم‌به‌دم رهایی یابیم؟ زیرا خداوند هر دم ما را به آزمون می‌گیرد و دمی به حال خودمان وانمی‌نهد. این‌گونه است که پرسش از علل و عوامل توفیق و سربلند از آزمون‌ها بیرون آمدن مسئله انسان‌ها شده است که در این نوشتار کوتاه تلاش می‌شود تا ضمن بیان آن به صورت گذرا آثار توفیق در امتحان و آزمون‌های الهی را نیز ذکر شود.
آزمون و امتحان، سنتی همیشگی
یکی از سنت‌ها و قوانین مهم جهان هستی، سنت امتحان و ابتلاء است که همگان از زن و مرد و پیر و جوان و یا پیامبران و اولیای الهی و عامه مردم با آن روبه‌رو هستند. خداوند در آیه 155 سوره بقره و نیز 7 سوره کهف راحت بیان می‌کند که انسان‌ها در معرض امتحانات و ابتلائات الهی با شیوه‌های گوناگون هستند. براساس این آیات آزمایش با مسائل ترس‌برانگیز و گرسنگی و کمبود در مال و جان و میوه و فرزندان و مانند آن نمونه‌هایی از این آزمون‌هاست اما این‌گونه نیست که آزمون‌ها به این امور بیان شده اختصاص داشته باشد، بلکه برخی از آزمون‌ها از دسته‌ای هستند که در حوزه امور مثبت قرار می‌گیرند. آزمایش انسان‌ها، سنت الهی است که در آیه 30 سوره مومنون و 31 سوره محمد و 71 سوره مائده و 35 سوره انبیاء به این آزمون‌ها اشاره شده است. از آنجا که رهایی و سربلندی از آزمون خواسته و آرزوی همگان به‌ویژه مومنان است خداوند در آیاتی چند به عوامل توفیق در امتحانات اشاره می‌کند و به مومنان می‌آموزد که چگونه می‌توانند سربلند از آن بیرون آیند.
عوامل سربلندی در امتحان الهی
۱. تقواپیشگی
خداوند در آیات 28 و 29 سوره انفال توفیق مومنان در آزمون و امتحانات الهی چون آزمون‌های سخت مال و فرزند را در گرو تقواپیشگی دانسته می‌فرماید که بدانید که مال و فرزند آزمون الهی است و برای سربلندی از آن باید تقوا پیشه کنید تا خداوند برای شما فرقان (قدرت تشخیص حق از باطل) قرار دهد.
تاکید قرآن بر فرقان از آن‌روست که حق و باطل و خوب و بد در هم آمیخته می‌شود.
از آنجا که مال و فرزند کارکردهای دوگانه و متضادی دارد که می‌تواند آدمی را به کمال و یا هبوط بکشاند و موجب ترقی و رشد و بالندگی فرد و جامعه و یا هبوط و سقوط آدمی شود، تنها خداوند است که آدمی را در اینجا می‌تواند یاری رساند و او را به سوی کمال و خیر رهنمون سازد.
تقوا که به معنای پرهیز از هر پلشتی و پلیدی است می‌تواند آدمی را از آثار سوء فرزند و مال حفظ کند و تنها جهات مثبت و خیر آن را برای آدمی تحقق بخشد. بر این اساس تقوا می‌تواند ابزاری برای سربلندی و توفیق فرد شود و از گرفتاری فرزند و مال حفظ کند.
فرزند بخش مهمی از احساسات و عواطف آدمی را سیراب می‌کند و روان وی را آرامش می‌بخشد ولی همین فرزند همانند مال می‌تواند عامل نابودی وی شود و او را به گمراهی و کفر بکشاند. در روایت است که زبیر تا زمانی که فرزندش عبدالله کوچک بود در مسیر اسلام و کمال بود ولی با بزرگ شدن عبدالله، زبیر کفر و گمراهی را در پیش گرفت. این سخنی است که امیرمومنان(ع) درباره زبیر و فرزندش بیان می‌کند.(نهج‌البلاغه، حکمت ۳۵۴)
۲. نگرش توحیدی به هستی
خداوند جهان‌بینی توحیدی مومنان شکیبا را رمز توفیق آنها در امتحان‌های دشوار و سخت برمی‌شمارد و می‌فرماید که تنها کسانی از این‌گونه امتحانات سخت و دشوار سربلند بیرون می‌آیند که همواره این تفکر را در خود زنده نگه داشته باشند که همه هستی از آن خداست و همه به سوی او بازمی‌گردند. این مطلبی است که در آیه 155 و 156 سوره بقره بدان اشاره شده است.در حقیقت بینش و نگرش درست آدمی می‌تواند وی را در رفتارهای خویش به سوی توفیق و سربلندی سوق دهد اما کسانی که از نظر بینش و نگرش مشکل دارند در عمل نمی‌توانند از آزمون‌ها سربلند درآید.
خداوند در آیه 16 و 17 سوره جن، یاد کرد دائمی خداوند را عامل توفیق آدمی در امتحان‌ها و آزمون‌های خدا برمی‌شمارد و از مردمان می‌خواهد که همواره یاد خدا را در دل داشته باشند و هرگاه با مشکل‌های سخت مواجه شوند باید ربوبیت الهی را در خاطر داشته باشند.
۳. داشتن استقامت در اطاعت خدا
کسانی که در کارهای خویش استقامت داشته باشند و همواره بر اطاعت خداوند باشند خداوند از هر راهی می‌کوشد تا شخص بهترین بهره را برد و از مشکلات برهد ولی هرگاه از خدا غافل شوند و یا یاد خداوند را فراموش کنند باید آماده این باشند که خداوند آنان را به سوی دشواری‌های شدیدتری بکشاند. (همان)
صبر و شکیبایی رمز توفیق انسان در برابر آزمایش الهی است که در آیه 155 سوره بقره و نیز 186 سوره آل عمران و نیز ۲۰ سوره فرقان بدان اشاره شده است.
کسانی که بخواهند از هرگونه آزمون و امتحان و فتنه و ابتلایی سربلند بیرون آیند باید در برابر مشکلات و سختی‌ها صبر پیشه کنند.
آثار توفیق در امتحان
برای اینکه شخص بداند که از امتحان و آزمونی سربلند بیرون آمده و خداوند به وی توفیق داده است تا پیروز شود می‌تواند به آثار و تبعات آن مراجعه کند و با تامل و دقت و تحلیل در آثار دریابد که آیا از امتحان و آزمون الهی سربلند بیرون آمده است یا نه؟
از جمله این آثار که در قرآن بیان شده می‌توان به آمرزش اشاره کرد. شخصی که از آزمونی سربلند بیرون آمده است همواره امیدوار است که توفیق الهی رفیق راه اوست و دل به مغفرت و رحمت وی دارد. از نشانه‌های دستیابی به توفیق این است که شخص امید به مغفرت و رحمت را همچنان در دل داشته و از خداوند نومید نشود. هرگونه آزمون و فشار و سختی و یا آسانی، او را به خداوند و رحمت و آمرزش وی وابسته‌تر ساخته و امید در دل را افزایش دهد. این مطلبی است که خداوند در آیه ۱۶۵ سوره انعام بدان اشاره می‌کند.
از دیگر آثار توفیق، دستیابی به مهر و محبت الهی است و اینکه خداوند مهر دیگران را در دل او و مهر او را در دل دیگران می‌افکند. کسی که از آزمون‌های الهی سربلند بیرون می‌آید همواره مورد توجه مردم قرار گرفته و میل و گرایش آنها به او زیاد می‌شود.
افزایش مهر و گرایش مردم به او خود یکی از نشانه‌ها و آثار دستیابی شخص به پیروزی و سربلندی در آزمون است.
اینکه خداوند می‌فرماید نشانه پیروزی در امتحان الهی بهره‌مندی شخص از درود و تحیت خداوند است به این معناست که خداوند دل او را زنده می‌کند و مهر وی را در دل‌ها می‌افکند.(بقره آیه ۱۵۵ تا ۱۵۷ و نیز صافات آیات ۱۰۲ تا ۱۰۹)
در حقیقت خوشنامی در میان مردم از آثار سربلندی و توفیق در امتحانات و آزمون‌های الهی است که آیه ۱۰۲ تا ۱۰۹ سوره صافات به نوعی بدان اشاره می‌کند.
انسان‌هایی که از آزمون‌های دشوار الهی سربلند بیرون می‌آیند از سوی مردمان مورد توجه قرار می‌گیرند و نام و آوازه‌شان سراسر جهان را دربر می‌گیرد و مهر و محبت مردمان در کنار رحمت الهی به سوی آنان جذب می‌شود. این مطلبی است که در آیه ۱۵۵ تا ۱۵۷ سوره بقره بدان اشاره شده است.
هدایت‌یافتگی به هدایت‌های خاص(همان) و نیز همراهی اولیای الهی و قرار گرفتن در زمره اولیای خاص از ویژگی‌هایی است که خداوند برای توفیق‌یافتگان در آزمون‌های الهی برمی‌شمارد.(بقره آیه ۲۴۹)
قرآن در آیه ۱۲۴ سوره بقره یکی از عمده‌ترین علل و عوامل دستیابی به مقام عظمای امامت را توفیق و سربلندی از آزمون‌ها و ابتلائات برمی‌شمارد و می‌فرماید که عامل دستیابی حضرت ابراهیم(ع) و فرزندان و ذریه او به مقام امامت، توفیق و سربلندی وی در آزمون‌های سخت و شدیدی بود که پس از رسیدن وی به مقام نبوت با او صورت گرفته بود. از آنجا که آن حضرت توانست از مجموعه ابتلائات و امتحانات سربلند بیرون آید توانست به مقام عظمای امامت برسد.
از آثار و تبعات دستیابی شخص به توفیق و سربلندی در آزمون‌ها و ابتلائات می‌توان به مسئولیت‌دهی اشاره کرد. آیه 6 سوره نساء نشان می‌دهد که راه دستیابی به مسئولیت‌ها و برخی از مقامات آن است که شخص در آزمون‌های خاص سربلند بیرون آید.
هرچند که آیه به مسئولیت جواز بهره‌مندی از اموال و تصرف در آن اشاره می‌کند ولی این حکم خاص نیست بلکه در تصدی هرکسی در هر شغل و وظیفه و مسئولیتی می‌بایست اصل آزمون مورد توجه قرار گیرد و تا شخص در عمل و آزمون، توانایی‌های خویش را نشان ندهد نمی‌توان مسئولیتی به وی واگذار کرد.
اینها نمونه‌هایی از علل و عوامل و نیز آثار توفیق در امتحانات و سربلندی در آزمون‌هاست که در آیات قرآن به آن اشاره شده است.
تحقیق و تحلیل درباره هریک و بیان جزییات و تبیین اصول و روش‌های دستیابی، فرصت و وقت دیگری را می‌طلبد که در حوصله این نوشتار کوتاه نیست. امید است با بهره‌گیری از این علل و عوامل و آشنایی با آثار و تبعات آن بتوانیم سربلند از هر آزمون و امتحان الهی بیرون آمده و در مسیر کمال قرار گیریم و خود و جامعه را به سوی توفیقات افزون‌تر رهنمون سازیم.