پاسداری از سنگرهای ایدئولوژیک
دکتر سهراب مقدمی شهیدانی
علامه مصباح در سنگر مبارزات نرم
مبارزات روحانیت شیعه در مواجهه با طواغیت و سلاطین جائر، همواره نمودهای متفاوتی داشته است؛ این مبارزات گاه با شمشیر پیش می‌رفت و گاه با قلم؛ گاه جنبه سخت آن پر رنگ‌تر بود، گاه جنبه نرم؛ در نهضت امام خمینی(ره) اما با تکیه بر تجارب تاریخی تشیّع، روش‌های متعدد و ابزارهای متنوعی به کار گرفته شد که همگی آنها در پیشبرد نهضت تأثیرگذار بود. از این رو، گرچه شکنجه و تبعید و زندان و... مصادیق بارز اقدام مبارزاتی و انقلابی است. اما وجوه نرم مبارزات نیز به سهم خود حائز اهمیت است؛ امام خمینی(ره) نیز از ابتدای مبارزات تا پیروزی، همواره بر عنصر روشنگری تأکید ویژه داشت و لازمه روشنگری عمومی، گفتمان‌‌سازی و تولید ادبیات انقلابی و ترویج دیدگاه‌های رهبری انقلاب اسلامی بود. گرچه حضور و نقش‌آفرینی بزرگان حوزه در مبارزات نهضت امام، بسته به شرایط موجود، شدت و ضعف داشته اما در سنگر مبارزات نرم، قطعاً آیت الله مصباح یزدی یکی از پیشگامان و مؤثرین بوده است. نوشتن مقالاتی در سالنامه مکتب جعفری،1 مکتب تشیّع، بعثت و در نهایت انتقام که اوج فعالیت سیاسی ایشان در دورانِ خفقان‌بار بعد از تبعید امام خمینی بود. گذشته از تأثیراتی که این آثار از حیث تربیتی، اجتماعی و سیاسی داشته‌اند، تولید چنین آثاری در دورانِ جوانی و میانسالی، نشانگر بنیه علمی قوی و مبانی معرفتیِ مستحکم آیت‌الله مصباح یزدی و نشانه توجه ویژه ایشان به عرصه اندیشه و قلم است.
تکاپوی فکری و فرهنگی آیت‌الله مصباح در دوران مبارزه، از جهت مرزبانی عقیدتی و تقویت بعد فکری مبارزات حائز اهمیت است و مواردی مانند انتشار «نشریه انتقام» نیز گرچه در قالب قلم و اندیشه تجلی یافته و از این جهت، مصداقی از مبارزات نرم است اما حساسیت‌های فوقالعاده ساواک و بازتاب آن در صفوف مبارزاتِ میدانی نشان می‌دهد که اقدامی کاملاً منحصر به فرد و مصداق بارز مبارزه حادّ سیاسی است.
همکاری با نشریه مکتب تشیع
آیت الله مصباح یزدی با نشریه مکتب تشیّع نیز همکاری داشته و برای این نشریه نیز مقاله نوشته است.
در برخی از شماره‌های مکتب تشیّع مقالاتی نیز درباره مسائل بانوان و شرکت آنان در امور اجتماعی به چاپ رسید. از آن جمله مقاله آقای مصباح یزدی تحت عنوان «زن یا نیمی از پیکر اجتماع» بود که در ششمین سالانه مکتب تشیّع به چاپ رسید.2 این مقاله که در واقع اولین مقاله آقای مصباح بوده است برای نخستین‌بار در شماره یازده نشریه مکتب تشیّع در سال 1343 به چاپ رسیده است و سپس به کوشش انتشارات آزادى قم با شمارگان 5000 نسخه چاپ و منتشر گردید. در این نوشتار ایشان ابتدا به جایگاه و منزلت زن در اسلام پرداخته، و در ادامه آن، فهرست‌وار به برخى شبهات درباره حقوق زن در اسلام اشاره کرده و آنها را پاسخ داده است. در این کتاب به منطق فطرت به منزله راه‌حل اساسى براى مسائل اجتماعى اشاره مى‌‌شود و سپس تفاوت‌‌هاى سرشت زن با مرد و نیز امتیازات فطرى زن بر مرد بررسى شده است و در نهایت موقعیت زن از نظر اسلام تبیین مى‌‌گردد. در ضمن مباحث، همچنین مقایسه‌ای بین دو دیدگاه فرهنگ غربى و اسلامى درباره حقوق زن صورت مى‌‌گیرد و تفوّق فوقالعاده فرهنگ اسلامى در این باب آشکار مى‌‌شود.3
مشارکت در انتشار نشریه بعثت
از جمله اقدامات مهم آیت الله مصباح در مبارزه با رژیم ستم‌شاهی، همکاری در انتشار برخی نشریات مخفی از جمله «بعثت» است. این نشریه با همکاری جمعی از فضلای انقلابی قم انتشار می‌یافت و در کوران مبارزات سیاسی دهه 40، در تولید ادبیات انقلابی، نقش مؤثری داشت. 14 شماره از این نشریه مخفی در طول سال‌های 1344-1342 منتشر گردید.4
تاریخ‌نگار انقلاب اسلامی جناب حجت‌الاسلام و المسلمین سید حمید روحانی، در جلد نخست کتاب نهضت امام خمینی، به جایگاه ویژه نشریه بعثت در فرآیند مبارزات نهضت، این‌چنین اشاره کرده است:
«از تاریخ 27رجب 83 (23 آذرماه 1342) که روز بعثت رسول اکرم(ص) بود، نشریهاى به نام«بعثت» از طرف محصلین حوزه علمیه قم آغاز به کار کرد که در راه انقلاب فکرى اسلامى، روشنگرى، افشاگرى و پيشبرد آرمانهاى اسلامى، نقش مؤثرى ايفا مىکرد. آغاز انتشار اين نشريۀ ماهانه که نمايانگر شکل گرفتن مبارزات جامعۀ روحانيت بود، رژيم شاه و دستگاه جاسوسى او را نگران ساخت و به تکاپوى همهجانبهاى براى يافتن و سرکوب ساختن گروهى که نشريۀ مزبور را نشر مىکردند واداشت؛ ليکن علىرغم کارشکنىها و تضييقات و يورشهاى
پى در پى، نشريۀ مزبور بهطور مرتب و منظم منتشر مىشد و مواضع روحانيت و حوزه علمیه قم را در امور مختلف به صراحت مشخص مىساخت و نقشهها و توطئههايى را که عليه اسلام و استقلال ايران از طرف رژيم در دست طرح بود برملا مىکرد. آيت الله طالقانى که در آن هنگام در دادگاه فرمايشى، تحت محاکمه قرار داشتند، وقتى شمارۀ اول «بعثت» را دريافت کردند، با خرسندى فوقالعاده اظهار نمودند که ما انتظار داشتيم تا 50 سال ديگر بتوانيم روحانيان قم را «روزنامهخوان» کنيم؛ ولى خوشبختانه اکنون مىبينيم که آيت الله خمينى آنان را در ظرف چند ماه روزنامهنويس کردهاند! اين نشريه از طرف روحانيان مبارز و انقلابى مشهد با وسايل اوليه که از مرکب سياه، کاغذ استنسيل و يک قطعه شيشه صاف تشکيل مىيافت، به طرز زيبا و جالبى تکثير مىشد. اين طرز پلىکپى که بدون ماشين تايپ و پلىکپى صورت مىگيرد و خيلى ساده و کمخرج است، از ابتکارات روحانيان جوان مشهد است که در آن شرايط از کاردانى، سرعت عمل و پشتکار آنان حکايت مىکرد و بعدها در بسيارى از موارد، مورد استفادۀ مبارزانى قرار گرفت که لوازم چاپ و پلىکپى و يا امکانات مادى، جهت چاپ در اختيار نداشتند.» 5
مرحوم آقای علی حجتی کرمانی، به عنوان یکی از اعضای اولیه تحریریه بعثت، در رابطه با روند تأسیس این نشریه مخفی و مبارزاتیِ حوزوی، چنین می‌گوید: «نشریه بعثت در سال‌های 1342تا 1344 و در دوران حاکمیت وحشت و خشونت و سانسور و خفقان رژیم شاهنشاهی در شرایطی بسیار دشوار و در شکلی کلاً مخفی به عنوان نشریه داخلی دانشجویان حوزه علمیه قم انتشار می‌یافت.... دقت در مضامین مقالات این نشریه... خواننده را در فضای سیاسی- اجتماعی روزهای پس از 15خرداد 1342 قرار داده و او را با اهداف و آرمان‌های زنده و مترقّی روحانیت اصیل و جوان اسلام و تشیّع آشنا می‌کند.
... [طرح این نشریه در واقع روشی بود] در مسیر مبارزه نظام یافته‌ای با رژیم شاه و نیز بالا بردن سطح آگاهی سیاسی و اجتماعی طلاب و فضلا و حتی بسیاری از اساتید... و همچنین برداشتن نخستین گام در راستای تجربه ورود به فعالیت‌های تشکیلاتی و مخفی در قبال ترفندهای مزورانه و برنامه‌ریزی شده دشمن،... نخستین نشست جدی را جهت تهیه و تنظیم اولین شماره نشریه مخفی در منزل آقای اکبر هاشمی رفسنجانی، مرکب از ایشان و آقای سید‌هادی خسروشاهی و آقای سید محمود دعایی و این‌جانب [علی حجتی کرمانی] تشکیل دادیم و به یاری خداوند متعال توانستیم نخستین شماره را در 27 رجب المرجب 1383 مطابق با 23 آذر 1342 مصادف با یک هزار و سیصد و نود و ششمین سال بعثت حضرت ختمی مرتبت (ص)، منتشر سازیم.... به مرور ایام همکاران دیگری به ما پیوستند... مرحوم آیت الله ربانی شیرازی و نیز حجت الاسلام و المسلمین محمدتقی مصباح یزدی به یاری ما شتافتند و صادقانه آنچه از دستشان بر می‌آمد انجام می‌دادند. استاد مصباح یزدی علاوه بر شرکت در جلسات مشاوره و تبادل اندیشه، گه گاهی قلمی هم می‌زدند.»6
پانوشت‌ها:
1- مقاله‌ای از آیت الله مصباح در سالنامه مکتب جعفری با عنوان «اسلام و اخلاق» به چاپ رسیده است که جزئیات بیشتری از آن در دست نیست. ر.ک: رسول جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی- سیاسی ایران، تهران: نشر علم، 1398، ص491. گویا همین مقاله بعدها در حوالی سال 54 به شکل کتابی با همین نام منتشر شد. ر.ک: زندگى نامه حضرت آیت الله محمدتقی مصباح یزدی، ص155.
2- جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی- سیاسی ایران، ص490.
3- « آثار نوشتاری استاد»، پایگاه اطلاع رسانی آثار حضرت آیت الله مصباح یزدی. گفتنی است ترجمه این نوشتار به زبان انگلیسى همراه با دو مقاله دیگر از سوى سازمان تبلیغات اسلامى در کتابى به نام Status of Women in Islam (سیماى زن در اسلام) منتشر شده شده است.
4- شماره نخست نشریه در 23 آذرماه 1342 و شماره سیزدهم و چهاردهم آن 10 خرداد 1344 منتشر شده است.
5- نهضت امام خمینی، ج1، ص794.
6- سید‌هادی خسروشاهی، اسناد نهضت اسلامی ایران(بعثت و انتقام)، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی ایران، 1395، ج1، صص 70- 63. همچنین: خاطرات 15 خرداد (قم- دفتر اول)، صص211-212.