پرسش:

سه واژه کلیدی فهم و شناخت معارف قرآنی یعنی تدبر و تفسیر و تاویل چه تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند؟

پاسخ:

سه واژه کلیدی تدبر، تفسیر و تأویل که از متن آموزه‌های وحیانی گرفته شده، تاثیر بسزایی در شناخت و فهم معانی و معارف قرآن کریم دارد، و در خصوص هر یک اختلاف آرا، و دیدگاه‌های افراطی و تفریطی وجود دارد که ما در اینجا به نحو اجمال به اهم آنها و قول جامع و قدر مشترک می‌پردازیم.

فرق تفسیر و تأویل

فرق تفسیر و تأویل با بررسی هر یک و تعمق در تعریف آنها به خوبی روشن می‌شود. در تعریف تفسیر گفته‌اند: تفسیر، برگرفتن نقاب از چهره الفاظ مشکل است. با توجه به این تعریف و دقت در صیغه تفسیر (باب تفعیل) تعریفی دقیق‌تر قابل ارائه است. تفسیر آن‌گاه است که هاله‌ای از ابهام لفظ را فراگرفته، پوششی بر معنا افکنده باشد و مفسر با ابزار و وسایلی که در اختیار دارد، در زدودن آن ابهام بکوشد. (التمهیدنی علوم القرآن، محمد هادی معرفت، ص 273) در تعریفی دیگر گفته‌اند: تفسیر عبارت است از بیان مفاد استعمالی آیات قرآن و آشکار نمودن مراد خدای متعال از آن بر مبنای ادبیات عرب و اصول عقلایی محاوره، توضیح اینکه هر کدام یک «مفاد استعمالی» دارد و یک «مراد واقعی»، مفاد استعمالی معنایی است که ظاهر کلام به دست می‌دهد و «مراد واقعی» معنایی است که گوینده از کلام خویش اراده می‌کند. هرگوینده‌ای می‌تواند به دو روش سخن بگوید: یک روش آن است که تمام مطالب خود را به روشنی همراه با تفاصیل و جزئیات بیان کند، که در این صورت «مفاد استعمالی» همان «مراد جدی» گوینده است، یعنی گوینده از الفاظ و کلمات خویش جز معنای آنها اراده نکرده است. مانند: سخنان معمولی مردم. روش دیگر به این صورت است که گوینده سخنی می‌گوید، ولی معنایی فراتر از معانی الفاظ و کلمات ادا شده را اراده می‌کند، در این صورت، مخاطب باید با روش‌هایی (مثلا استفاده از قرائن) از مفاد استعمالی (الفاظ سخن گوینده) مراد جدی و واقعی او را کشف کند. حال از آن‌جا که قرآن کریم از جهت دلالت بر مقصود، به گونه‌ای است که در موارد بسیاری، مراد جدی و واقعی خداوند، عین مفاد استعمالی آیات کریمه قرآن نیست، و جزئیات و تفاصیل آن در آیات دیگر و یا در سخنان پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع) آمده است، دلیل دومرحله‌ای بودن تفسیر روشن می‌شود. یعنی ابتدا باید مفاد استعمالی آیات قرآن، اگر ابهامی دارد (مانند: نامعلوم بودن مفهوم کلمات یا نامعلوم بودن هیئت فردی با ترکیبی کلمات و جملات و نامعلوم بودن شرایط صدور کلام و...) بر مبنای ادبیات عرب، روشن شود، و سپس با استفاده از اصول و قواعد عقلایی محاوره، مراد جدی خداوند متعال کشف گردد.

تأویل

در معنای تاویل، آراء و نظرات گوناگونی ارائه شده است که دو دیدگاه از سایر دیدگاه‌ها مناسب‌تر به نظر می‌رسد: 

1- دیدگاه علامه طباطبایی (ره)

مشهور در بین قدماء این بوده است که تاویل را همان تفسیر و مراد از کلام می‌دانسته‌اند، در حالی که متاخران گفته‌اند: منظور از تاویل، معنای مخالف با ظاهر لفظ است و این عقیده، چنان شایع شده که تاویل بعد از آنکه از جهت لغوی به معنای مطلق ارجاع یا مرجع بوده، حقیقت ثانوی در معنای مخالف با ظاهر لفظ گردیده است. (المیزان، ج 3، ص44) مرحوم علامه پس از نقل اقوال گوناگون ورد همه آنها چنین نتیجه می‌گیرد: حق در تاویل این است که بگویم: تاویل واقعیتی است که مستند بیانات قرآن اعم از حکم، حکمت یا موعظه قرار می‌گیرد. تاویل برای همه آیات قرآن چه محکمات و چه متشابهات وجود دارد، و از قبیل مفاهیم و معانی نیست که الفاظ برآن دلالت داشته باشد، بلکه تاویل از امور عینی است و فراتر از آن است که قالب‌های الفاظ آن را فراگیرد. خداوند آن امور و حقایق عینی را فقط برای تقریب به اذهان ما به قید الفاظ و کلمات و عبارات مقید نموده است. این الفاظ همانند مثل‌هایی هستند که با آوردن آنها انسان به معنای مورد نظر نزدیک می‌شود. قرآن‌ در تمام موارد لفظ تاویل، همان واقعیت عینی خارجی را در نظر گرفته است. (همان، ص 49) موارد استعمال و کاربرد تاویل از جمله در دو داستان حضرت موسی(ع) و حضرت خضر(ع) (کهف 78-) و نیز در داستان حضرت یوسف(ع) و جز آن شاهد بر مدعا است. (همان، ص 25)

2- دیدگاه‌ آیت‌الله معرفت

استاد معرفت عقیده دارد که تاویل اصطلاحی در دو معنا به کار رفته است: 1- توجیه متشابه: خواه این متشابه کلام متشابهی باشد یا عملی که به شبهه و ریب انجامد. این قسم از تاویل مختص آیات متشابه است 2- معنای ثانوی کلام: که از آن به بطن تعبیر می‌گردد، در مقابل معنای اولی که از آن به ظهر تعبیر می‌شود. تاویل به این معنا اختصاصی به آیات متشابه نداشته و بر همه قرآن سایه می‌گستراند (التمهید فی علوم القرآن، ج3، ص 28)

فرق تدبر و تفسیر

تدبر از «دبر» به معنای پشت سر و عاقبت چیزی است، و تدبر به معنای بررسی نتایج، عواقب، پشت و روی چیزی است. تفسیر از ماده «فسر» به معنای کوشیدن در آشکار و واقع نمودن و توضیح دادن مطلبی است. به عبارت دیگر تفسیر پرده برداشتن از ظاهر الفاظ و کشف ظاهری معانی و مقاصد آن و تدبر، بررسی و کاوش درباره نتایج و عواقب آن است.