دبیر ستاد توسعه فناوری نانو، اسناد بالادستی حوزه فناوری نانو در ایران را شامل دو سند راهبردی شورای عالی انقلاب فرهنگی از جمله سند ۱۰ ساله سوم و یک سند مصوب هیئت دولت دانست که باعث تثبیت جایگاه نانویی ایران در جهان شده است.

فعالیت‌های توسعه فناوری نانو در کشور از سال 1379 آغاز شد. در سال 1382، با شناسایی فناورى‌ نانو به‌عنوان یک فناوری دارای اولویت ملى، ستاد ویژه توسعه فناورى نانو به منظور پیگیری توسعه این فناوری در کشور تشکیل شد.

دیدگاه ستاد برای توسعه فناوری ‌نانو، تدوین چارچوب فعالیت بلندمدت کشور در این حوزه بود و در این مسیر، برنامه راهبردى ده‌ساله فناورى‌ نانو در ستاد تهیه و در مرداد ماه 1384 به تصویب هیئت دولت رسید.

در اردیبهشت 1385، شورای عالی انقلاب فرهنگی در پانصد و هشتاد و دومین جلسه خود، ضمن تأکید بر اجرای دقیق «سند راهبرد آینده»، سیاست‌ها و راهبردهای توسعه و ارتقای این فناوری در کشور را تصویب کرد. این سند با عنوان «سند راهبرد آینده» قرار گرفتن در میان 15 کشور برتر جهان در حوزه فناورى‌ نانو و تلاش براى ارتقاء مداوم این جایگاه به منظور تولید ثروت و بهبود کیفیت زندگی مردم را هدف‌گیرى کرده است.

با تصویب «سند ملی توسعه علوم و فناوری نانو» که در جلسه 873 مورخ 24 آبان ماه 1401 شورای‌عالی انقلاب فرهنگی تصویب شد و در تاریخ ٦ آذر 1401 برای اجرا ابلاغ شد، دهه سوم پیشرفت فناوری نانو در کشور آغاز شده است و راه برای بهره‌گیری کشور از آثار اقتصادی و اجتماعی فناوری نانو و مشارکت در مسابقه جهانی در این عرصه تا افق 1412 هموارتر شده است.

بعد از انتخاب دکتر روح‌الله دهقانی فیروز‌آبادی به‌عنوان سکاندار معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری، یکی از ستادهایی که تغییر و تحولاتی نیز در آن روی داد «ستاد ویژه توسعه فناوری نانو» بود که دکتر «عماد احمدوند» جایگزین دکتر«سعید سرکار» شد.

دکتر«عماد احمدوند» دبیر«ستاد ویژه توسعه فناوری نانو» گفت‌و‌گویی با خبرگزاری تسنیم به تشریح فعالیت‌های این ستاد پرداخته است که در ادامه بخشی از این گفت‌و‌گو را می‌خوانید.

***

موضوع سیاستگذاری و تدوین اسناد بالادستی در حوزه نانو چه سابقه‌ای دارد؟ در ابتدا درباره جزئیات سند 10 ساله سوم ستاد توسعه نانو که در سال جاری به تصویب رسید توضیح بدهید؟

سندهای نانویی یک سابقه تاریخی و یک سابقه موجود دارند که در فضای تاریخی، تدوین سند توسعه فناوری‌ نانو و تصویب آن در دولت و شورای انقلاب فرهنگی یکی از تجربه‌های قوی کشور در مسیر توسعه فناوری در سال‌های گذشته بوده است؛ یعنی از همان ابتدایی که برنامه نانو شروع شد جدای از کارهای مطالعاتی و تعریف یک‌سری پروژه، این نگاه از همان ابتدا شکل گرفته بود که ما باید یک برنامه مدون برای توسعه فناوری داشته باشیم که منجر به تدوین سند 10 ساله اول در سال 1384 شد.

تدوین این سند در زمان خود برای توسعه یک فناوری نوظهور، تجربه بسیار قوی بود که بعد از آن در حوزه‌های دیگری نیز تدوین سند راهبردی را داشتیم که در شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز تصویب شده است و بعد از آن نیز این ساختار نهادی توسعه فناوری و نوآوری در کشور به‌صورت دائم ارتقا و تکامل پیدا کرده است که حوزه نانو نیز یک بخشی از این اکوسیستم نوآوری بوده و رشد کرده است.

مطالعات درباره نانو نیز از سال 1380 آغاز شد و در سال 1382 ستاد تشکیل شد، سند در سال 1384 تصویب شد و در سال 1386 نیز معاونت علمی شکل گرفت و تا قبل از معاونت علمی، ستاد ذیل معاون اول رئیس‌جمهور قرار داشت و بعد از تشکیل معاونت علمی، ذیل نظر آن قرار گرفت. یکی از کارهایی که در حوزه توسعه فناوری در کشور در دفتر همکاری‌های بین‌المللی که امروز مرکز همکاری‌های فناوری شده است، انجام شد، حوزه فناوری نانو بود و در مسیر تکاملی آن، معاونت علمی شکل گرفته و خود معاونت علمی باعث رشد و توسعه مابقی اجزای موجود شده است.

ویژگی‌های سند 10 ساله سوم 

ستاد توسعه فناوری نانو

در سند 10 ساله سوم ستاد توسعه نانو، یک بُعد آن موضوع تدوین سند و یک بُعد، نوع نگاه به اجرا و گزارش‌دهی سند است. اگر به سایت ستاد نانو مراجعه کنید از سال 1386 ما گزارش‌ها عملکرد سالانه سند را با جزئیات ارائه کردیم که در سال‌های اول به صورت خلاصه‌تر و به مرور زمان با جزئیات بیشتر ارائه شده است.

به عنوان مثال اسامی همه شرکت‌هایی را که در طول سال با آنها تعامل داشته و از آنها حمایت می‌کنیم ارائه شده که این حمایت هم در بحث توسعه فناوری و هم در توسعه بازار و توسعه صادرات آنها خواهد بود، اینکه چه خدماتی را از ما دریافت کرده و چه حمایت‌های مالی را از ما دریافت می‌کنند که همه آنها با جزئیات در سند آورده شده است که این مدل گزارش‌دهی به مردم، یک الگوی خاص است که برای ستاد نانو به یک رویه تبدیل شده است.

اگر از منظر نوع اطلاع دادن به مردم در مورد جزئیات کارها نیز به این سند نگاه کنیم، خود آن یک الگو است و جدای از علم و فناوری می‌تواند در جاهای دیگر نیز مورد استفاده قرار گیرد.

جزئیات اقدامات و برنامه‌هایی که در طول یک‌سال انجام شده و نتایجی که حاصل شده است را ارائه می‌کنیم. اگر انتهای هر کدام از گزارش‌ها عملکرد ستاد نانو را مشاهده کنید جزئیات اینکه بودجه نانو در طول هر سال، صرف چه بخشی از اکوسیستم می‌شود و چه مقدار به حوزه علم و پژوهش اختصاص یابد و چه مقدار به منابع انسانی بازمی‌گردد، چه مقدار به حوزه صنعت بازمی‌گردد یا اینکه در کدام کارگروه‌های ستاد این بودجه‌ها هزینه می‌شود که همه این جزئیات به صورت مفصل ارائه شده است.

یک محور دیگر این سند، «الگوی بازنگری سند» است چرا که ما یک سند 10 سال مصوب می‌کنیم و در گام‌های 3 تا 4 ساله بازنگری اهداف عملیاتی بر روی سند انجام می‌شود یعنی در سند 10 ساله، افق دوری مشخص می‌شود و گام‌های 3 تا 4 ساله این سند بازطراحی می‌شود، در واقع راهبرد اصلی مشخص است اما ممکن است تاکتیک‌ها تغییر کند. خود این اسناد تکمیلی 3 یا 4 ساله در سایت نانو منتشر می‌شود گزارش‌ها عملکرد آنها به صورت سالانه منتشر می‌شود. خود اصل تدوین سند و الگوی آن، الگوی بازنگری سند، الگوی گزارش‌دهی و... جای بحث دارد.

در سند 10 ساله، چه مسائلی مورد توجه قرار گرفته است و آیا این مسائل براساس مشکلات مبتلا‌به روز کشور، احصا و انتخاب شده است؟

تدوین حوزه‌های اولویت صنعتی در سند 10 ساله سوم فراتر از مسائل مبتلابه روز است و بعضی از آنها با نگاه به چالش‌های جهانی و بعضی از آنها نیز با نگاه به فرصت‌های کشور تدوین شده است. به عنوان مثال موضوع آب یک موضوع جهانی است و دسترسی به منابع آب پاک و بهداشتی در دنیا یک مسئله جدی است و متعاقباً در کشور ما نیز چالشی جدی است و حتی اگر در سالی مسئله کم‌آبی ما کمتر شود موضوع آب از اولویت ستاد نانو خارج نخواهد شد.

حوزه بهداشت و سلامت یک مسئله جهانی است و این‌طور نیست که در سالی به خاطر موضوع شیوع کرونا، بهداشت اولویت پیدا کند اما اگر پیک کرونا کم شد در ستاد نانو از اولویت خارج شود. در حوزه انرژی از دو جهت پتانسیل و نقاط قوت داریم که یکی منابع انرژی فسیلی است که در کشور منابع قوی داریم و یکی موضوع انرژی‌های پاک، تجدیدپذیر و انرژی‌های خورشیدی است. یک روند جهانی انتقال به سمت این انرژی‌های تجدیدپذیر را امروز شاهد هستیم و بنابراین هم در نوع نگاه جهانی و هم ظرفیت‌های داخلی باعث شده که موضوع انرژی یک اولویت توسعه فناوری برای ما باشد.

در حوزه ساختمان و عمران یکی از حوزه‌هایی است که کِشنده‌ بسیاری از صنایع است و فناوری نانو هم در آنجا کاربردهای بسیار گسترده‌ای دارد و حوزه‌های ساخت‌وساز و عمران برای ما نقش پررنگی داشته و جزو اولویت‌های ستاد نانو است چراکه حوزه ساخت‌و ساز موتور کشنده در فضای اقتصادی است.

 ستاد نانو چگونه از توسعه فناوری‌های جدید و نوظهور حمایت می‌کند؟

توسعه فناوری‌های جدید و نوظهور یکی از مهم‌ترین کارکردهای ستاد نانو است تا از توسعه فناوری‌های بدیع و آینده‌ساز حمایت کند. در حوزه‌های اولویت‌دار بالا اگر یک فناوری توسعه پیدا کرده و به بازار نزدیک شد فعالان اقتصادی و شرکت‌های خصوصی بهتر توان ورود دارند که نقش ما ترغیب نهادها و ایجاد توسعه بازار برای آنها است اما قبل از اینکه به این مرحله برسد تا زمانی که کار در مرحله توسعه فناوری بوده و احتمال شکست فناوری در آنها بسیار بالا است شرکت‌های خصوصی و کوچک ورود نمی‌کنند و ما در ستاد به عنوان یک نهاد حمایتی برای مرحله توسعه فناوری ورود می‌کنیم.

حمایت ستاد با ابزارهای مختلفی است که دارد که از حمایت از پایان‌نامه‌های دانشگاهی در مقطع کارشناسی ارشد و دکتری تا تعریف پروژه‌های توسعه فناوری که در یک مسیر مشخص و با هدفگذاری مشخصی پیش می‌روند و در قالب هسته‌های فناور که به مرور به شرکت‌های نوپا تبدیل می‌شوند از آنها حمایت می‌کنیم بنابراین موضوع توسعه فناوری که ممکن است در هرکدام از در حوزه‌های اولویت‌دار باشد، جزو کارکردها و برنامه‌های ستاد فناوری نانو است که گروه توسعه فناوری ستاد بر روی این فضا تمرکز دارد و از آن حمایت می‌کنیم.

از ابتدای تشکیل ستاد فناوری نانو چند سند در این حوزه تشکیل شده است؟

ما یک سند 10 ساله اول داشتیم که از سال 1384 تا سال 1395 بود. بعد از آن یک سند مصوب هیئت دولت که در آن سند، بیشتر تمرکز بر روی نقش دستگاه‌ها و وزارتخانه‌های مختلف برای توسعه نانو بود که در آنجا از سال 1396 تا 1404 یک‌سری برنامه‌ها تدوین شده و مصوب دولت نیز بوده است. در آن زمان که تصویب این سند در هیئت دولت انجام می‌شد همزمان بحث تصویب یک سند دیگر در شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز در حال انجام بود که البته تصویب این سند در شورای عالی انقلاب فرهنگی طول کشید.

در نهایت این سند با یک‌سری اصلاحات در سال 1401 مصوب شد که البته با افق 1412 این مصوبه به نتیجه رسید! یعنی اهداف تعیین شده در این سند از سال 1401 تا 1412 باید محقق شود. عملاً ما دو سند مصوب راهبردی شورای عالی انقلاب فرهنگی را داریم و بین این دو سند نیز یک سند مصوب دولت را داریم که مصوبه دولت است و در حال پیگیری هستیم.

دلایل موفقیت ایران در حوزه نانو به خاطر تدوین و تصویب این سندها در افق‌های 5 ساله و 10 ساله است؟ و آیا علت درصد پایین موفقیت تعدادی از ستادهای دیگر معاونت علمی در عدم برنامه‌ریزی دقیق و تصویب سندهای راهبردی بوده است؟

در حوزه ستادهای دیگر، باید بحث‌های کارشناسی مبتنی براطلاعات با خود صاحب‌نظران همان حوزه‌ها انجام شود اما در ستادهای دیگر نیز ما موفقیت‌های قوی و چشمگیری را نیز شاهد بودیم و هم تجربه‌های خوب در تدوین سندهای ملی و در فعال کردن بخش‌های مختلف توسعه فناوری و اقتصادی در کشور داریم و موفقیت ما به صورت کلی در توسعه فناوری و نوآوری در عمده حوزه‌های علم و فناوری کشور، موفقیت‌های چشمگیری است. در ستاد نانو نیز که یکی از ستادهای ذیل معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانش بنیان است، یکی از مؤلفه‌ها، نگاه برنامه‌محوری است.

حرکت‌های ما خیلی مبتنی بر سلیقه‌های روزانه‌ یا با بسامد بالا نیست و یک مسیر مشخص مبتنی بر برنامه داریم که این تاثیر می‌گذارد دراینکه ما تا حدودی بدانیم در چه مسیری حرکت می‌کنیم که این یکی از مؤلفه‌های موثر بر موفقیت حوزه نانو است. در فرهنگ سازمانی حاکم بر ستاد نانو، نقدهای درون‌سازمانی بسیار جدی است و بحث‌های کارشناسی داخل ستاد، بسیار جدی و بعضاً تند و تیز است و این باعث می‌شود تا حدی در موفقیت‌های خودمان گیر نکنیم و ضعف‌های خود را مشاهده کرده و درباره آن صحبت و تلاش کنیم.

تمرکز بر روی مأموریت اصلی ستاد و نگاه رسالت‌مداری که در مجموعه وجود دارد بسیار موثر است. قوانین و مقررات در بسیاری از مواقع دست و پا گیر است و در بسیاری از فضاهای خارج از حوزه علم و فناوری، روان‌ترین و بهترین‌کار این است که کار خاصی انجام ندهید! اما در علم و فناوری و به صورت خاص در حوزه نانو، این نگاه وجود دارد که بالاخره باید مسئله حل کرده و راهکارهایی را باید کشف کنیم، هرچند این راهکارها سختی‌های قانونی داشته باشد و حتی گاهی ممکن است کارهایی را بخواهیم انجام دهیم که نهاد انجام‌دهنده آن در کشور وجود ندارد! که باید نهاد‌‌سازی کنیم که عموماً نهادهایی که مجموعه ستاد ساخته است نیز عمدتاً با نگاه و ساختار خصوصی هستند تا بدنه دولت را بزرگ نکنیم.

ایجاد کردن یک نهاد جدید خصوصی و کار کردن با آن، چالش‌های قانونی خود را دارد و معمولاً قوانین و مقررات با این نوع نگاه همراه نیستند اما به هرحال ما درحال تلاش هستیم؛ مجموع این عوامل از جنس برنامه‌محوری، رسالت‌مداری، فرهنگ سازمانی داخل مجموعه و... زیرچتر آن نگاه کلی و بزرگ حاکمیتی است که معتقد است موضوع علم و فناوری‌ جزو اولویت‌های اصلی کشور است.

البته این مسائلی که عرض کردم به این معنا نیست که ما مسئله‌ای در حوزه توسعه فناوری در کشور نداریم و یا اینکه مسیر بسیار هموار است، خیر، بلکه ما چالش‌های بسیار زیادی در توسعه فناوری در کشور داریم اما این نگاه و عزم وجود دارد که اقتصاد ایران باید از یک کشور منبع‌محور به یک کشور مبتنی بر نوآوری تبدیل شود اما متأسفانه کشور همچنان منبع‌محور اداره می‌شود و حرکت ما مقداری به سمت افزایش بهره‌روی و مبتنی بر فناوری‌های جدید است و امیدواریم که ان‌شاءالله این گام طی شود و در آینده از مرحله افزایش بهره‌وری به مرحله‌ای برسیم که اقتصاد مبتنی بر نوآوری در آینده داشته باشیم.

یکی از کارهای خوب که در موضوع نانو و ستاد نانو انجام شد موضوع آموزش از پایه بود تا جایی که امروز بسیاری از دانش‌آموزان با اصطلاح و ادبیات «فناوری نانو» کاملاً آشنا هستند و دستاوردهای خوبی نیز در این حوزه توسط آنان ارائه شده است، در حوزه دانش‌آموزی چه فعالیت‌هایی در ستاد نانو انجام شده یا در حال انجام است؟

ستاد توسعه فناوری نانو در حوزه دانش‌آموزی، کار بسیار منسجمی را انجام داده که ریشه آن به سال 1381 بازمی‌گردد و سال به سال نیز این موضوع تقویت شده است؛ یک جریان آموزش غیررسمی نانو را در آموزش و پرورش در طول سال‌ها به صورت مستمر پیش بردیم و هیچ سالی حرکت ما در آموزش و پرورش قطع نشده و دائماً ابزارهای ما درحوزه آموزش و پرورش تکامل پیدا کرده است.

در سال‌های ابتدایی حضور ستاد در آموزش و پرورش صرفاً از جنس آموزش تئوری و برگزاری یک‌سری کارگاه‌های آموزشی بود که به مرور، افرادی با این فضا آشنا شده و علاقه پیدا کردند، آموزش‌های تخصصی‌تر و شناخت عمیق‌تر مبانی علمی نانو را پیش بردیم، المپیاد نانو در آموزش و پرورش طراحی شد که هر سال در طول سال‌های گذشته المپیاد نانو را برگزار کردیم و از سال 1390 آموزش‌ها وارد مرحله آموزش عملی شده است.

ایجاد 88 آزمایشگاه نانوی دانش‌آموزی 

در سراسر کشور

ستاد نانو آزمایشگاه‌هایی برای دانش‌آموزان در طول سال‌ها ایجاد کرده است و فکر می‌کنم 88 آزمایشگاه نانو در سراسر کشور وجود دارند و در هر استان حداقل یک آزمایشگاه را داریم که این کار با حمایت معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری، آموزش و پرورش و ستاد نانو با تجهیزات نانوی ساخت ایران انجام شده است که افرادی که در آموزش‌های تئوری، مبانی نانو، کاربردها، خواص در مقیاس نانو، تغییرات این خواص و تأثیرات آن بر روی مواد و محصولات را می‌شناسند، بیایند و به صورت عملی شروع به تولید مواد در مقیاس نانو کنند و از آن مواد در محصولات جدید استفاده کنند.

از طرفی با تجهیزات ساخت داخل که جدای از آموزش نانو، حس توانمندی داخلی را بدون انجام کار شعاری، منتقل می‌کند چرا که هر کدام از تجهیزات، مشخص است که برای کدام شرکت است و بعضی از آنها نیز در قالب کتاب در طول سال‌های گذشته منتشر شده است و دانش‌آموزان به مرور فراتر از آموزش مبانی علمی، به صورت عملی با این حوزه آشنا می‌شوند و توانمندی‌های کشور را مشاهده می‌کنند.

ستاد نانو جشنواره‌های طرح‌های دانش‌آموزی نانو را در طول سال‌های گذشته داشتیم که دانش‌آموزان خود، محصولاتی را تولید می‌کنند که از سطح جست‌وجوهای علمی و تدوین گزارش و مقاله علمی تا ساخت یک محصول مبتنی بر نانو، بررسی آن در آزمایشگاه و تحلیل علمی این موضوع که نانو چه تأثیری در این محصول گذاشته است، در این جشنواره‌ها وجود دارد.

موفقیت ستاد نانو در آموزش اولیه 1/5 میلیون نفر از دانش‌آموزان با فناوری نانو

این جشنواره‌ها یک طیف گسترده‌ای از دانش‌آموزان را درگیر می‌کند. در شبکه آزمایشگاهی توانا، برنامه‌های منسجمی را برای فعالیت دانش‌آموزان و معلمان داریم که مسابقاتی را به صورت مستمر تعریف کردیم و این آزمایشگاه‌ها سالانه براساس عملکرد خود ارزیابی و رتبه‌بندی می‌شوند و ماهانه از آنها گزارش عملکرد دریافت می‌کنیم و سالانه برترین‌ها معرفی می‌شوند و در مجموع یک مجموعه ابزارهای به‌هم‌تنیده و سیستمی در حوزه آموزش و پرورش طراحی شده که باعث شده است تا به امروز بالغ بر 1.5 میلیون نفر دانش‌آموز از سطح آموزش اولیه و آشنایی اولیه با فناوری تا سطح دانش‌آموزانی که کار پژوهشی عمیق در حوزه نانو انجام می‌دهند را در کشور داشته باشیم.

یک ارتباط ساختاری و جدی با پژوهش‌سراهای دانش‌آموزی داریم که آزمایشگاه‌های ذکر شده، در بستر همین پژوهش‌سراهای دانش‌آموزی فعال بوده و راه‌اندازی شدند. در موضوع المپیاد نانو، بحث‌های مربوط به ثبت‌نام و آموزش دانش‌آموزان نیز در بستر همین پژوهش‌سراها انجام می‌شود. در نهایت یک برنامه سیستماتیک و مستمری را داریم که خروجی آن، علاقه‌مندی دانش‌آموزان و آشنایی آنها با نانو و ایجاد ابزارهایی برای شناسایی استعدادهای برتر است.

دانش‌آموزانی که برگزیده المپیاد یا مسابقات دانش‌آموزی بوده و امروز دانشجو هستند به عنوان کانون برگزیدگان باشگاه نانو شناخته می‌شوند که این مجموعه در سال‌های گذشته ایجاد شده است. این دانش‌آموزان برگزیده المپیاد، بعد از اینکه به دانشگاه ورود می‌کنند همچنان ارتباط خود را با ستاد نانو حفظ کردند و برای دانش‌آموزان شهر خود، کارهای آموزشی را انجام می‌دهند.

این دانشجویان را ما با عنوان «سفیر توانا» در شهرهای خود می‌شناسیم که این عنوان را نیز ما به این دانشجویان ندادیم و خودشان انتخاب کرده‌اند. این دانشجویان خود را موظف می‌دانند که به شهری که خود روزی دانش‌آموز بودند مراجعه کرده و به دانش‌آموزان آموزش‌ بدهند.