حشر و جمع کردن همه انسان‌ها و جنبدگان در روز قیامت، یک اصل اسلامی است که ارتباط تنگاتنگی با معاد و رستاخیز دارد. تاکید بر حشر در آیات قرآن دارای فلسفه و اهدافی است که برخی از آثار آن در زندگی انسان در دنیا بروز و ظهور می‌کند. در نوشتار پیش رو فلسفه و آثار مسئله حشر در زندگی انسان تبیین شده است.

***

حشر، جمع عظیم انسان‌ها و جنبندگان

خداوند در آیات بسیاری به ویژگی‌های آخرت، قیامت و معاد پرداخته است؛ زیرا معرفت و ایمان به این امور نقش تعیین‌کننده‌ای در رفتار انسان در دنیا دارد و جهت گیری رفتار انسانی را موجب می‌شود. کسی که به آخرت معرفت و اعتقادی ندارد، به طور طبیعی دنیا همه چیزش را تشکیل می‌دهد و می‌کوشد تا همه چیز را در دنیا به دست آورد و از چیزی در نگذرد. 

برای او اموری چون انفاق، احسان، ایثار و اخلاق معنا و مفهومی نخواهد داشت و مرزهای اخلاقی، براساس نیازهای روحی و روانی و مادی زندگی دنیا تعیین می‌شود.

اما کسی که به آخرت به عنوان یک زندگی دیگر، پایدار، ابدی و مکان حسابرسی و پاداش می‌نگرد، زندگی دنیوی معنای دیگری می‌یابد و بیشتر برای چنین شخصی به عنوان یک مقدمه و پیش درآمد مطرح است و می‌کوشد تا به گونه‌ای عمل کند تا در زندگی اخروی و ابدی بهترین‌ها را در اختیار داشته باشد و پاداشی بزرگ و بیشتر بهره‌اش 

شود.

بر اساس آموزه‌های قرآنی، حشر یکی از اصطلاحات قرآنی و از مراتب آغازین زندگی اخروی است؛ به این معنا که انسان مراحلی را پس از مرگ چون عالم برزخ، نفخ صور اول و مرگ ماسوی الله (نمل، آیه 87؛ زمر، آیه 68)  و سپس نفخ صور دوم احیای مردگان(یس، آیه 53؛ نازعات، آیات 6 و 7) می‌گذراند. در این نفخ دوم است که حشر رخ می‌دهد.(کهف، آیه 99؛ طه، آیه 102؛ یس‌، آیه 51)

حشر در لغت به معناى جمع كردن است.(المصباح، ج‌1‌-‌2، ص‌136، «حشر»‌؛ لسان‌العرب، ج‌3، ص‌184، «حشر») از همین رو در ادبیات و فرهنگ عربی، خارج کردن جماعتى از محلّ استقرارشان و حركت دادن آنان به سوى جنگ(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص‌237، «حشر») و یا گرد آوردن قومى از اطراف به سوى مكانى را حشر می‌گویند.(مجمع‌البيان، ذيل آيه 203 سوره بقره.)

در روز حشر که یکی از مراتب روز قيامت است، همه جنبندگان از جمله انسان‌ها و جنیان جمع می‌شوند تا در پیشگاه خداوند قرار گیرند. در این جمعیت همه از اولین و آخرین گرد خواهند آمد. البته برای روز قیامت با توجه به ابعاد و جهات گوناگونش بیش از 45 نام چون یوم التغابن(تغابن، آیه 9)، یوم الفصل(صافات، آیه 21؛ دخان، آیه 40) یوم الجمع(شوری، آیه 7) و «يوم‌الحشر» ذکر کرده‌اند، زيرا خداوند همه انسانها و جنبندگان را در آن روز جمع مى‌نمايد.

(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص‌237، «حشر»)

خداوند در آیه 79 سوره مومنون و 24 سوره ملک از حشر انسان‌ها به سوی خود خبر می‌دهد و در آیات 124 و 125 سوره طه نقل می‌کند که برخی‌ها از خداوند می‌پرسند که چرا آنان را کور در آخرت محشور کرده در حالی که در دنیا بینا بودند. در آن روز حشر، اتفاقات و مسائلی برای انسان‌ها بوقوع می‌پیوندد که خداوند گوشه‌ای از آن را در قالب گزارش مستقیم و برخی را در قالب گفت‌وگوی میان اهل حشر نقل کرده است.(انعام، آیات 22 و 128؛ فرقان، آیات 17 و 18)

نکته کلیدی در‌باره حشر آن است که در آنجا جمع کردن و جمع شدن همه انسان‌ها و جنیان و جنبندگان است بدون آنکه اجتماع و ارتباطی میان آنان باشد. یان بدان معنا خواهد بود که بر خلاف دنیا که محل اجتماع انسان است و هر کسی به شکلی به نیازهای دیگری پاسخ می‌دهد و نوعی پیوند مادی و معنوی بین افراد برقرار است، در قیامت تنها جمع شدن است بدون این که اجتماعی باشد. در این زمان نسبت‌ها و پیوندها از میان می‌رود(بقره، آیه 166) و هر کسی برای پاسخگویی به اعمال خود حاضر می‌شود بدون آنکه کاری با دیگری داشته باشد، چون هرکسی گرفتار کارهای خودش است. (مریم، آیه 95؛ انعام، آیه 94؛ عبس‌، آیه 37)

نکته دیگر آنکه همه موجودات محشور می‌شوند و اختصاصی به انسان و جنیان ندارد. خداوند می‌فرماید: «وَ مِنْ ءَآیاتهِ خَلْقُ السمَـاوَ ا تِ وَ الاْرْضِ وَ مَا بَث فِیهِمَا مِن دَآبه وَ هُوَ عَلَی جَمْعِهِمْ إِذَا یشَآءُ قَدِیرٌ؛ و از جمله آیات و نشانه‌های خدا آفرینش آسمانها و زمین و آنچه را که خداوند از اصناف جنبندگان در آسمانها و زمین پراکنده و منتشر کرده است می‌باشد؛ و پروردگار بر جمع کردن آنها در آن وقتی که بخواهد تواناست » 

(شوری، آیه 29 و نیز نگاه کنید: مریم، آیات 93 تا 95)

در آیات دیگر بیان شده که جنبدگان(انعام، آیه 38)، پرندگان(همان)، جنیان

(انعام، آیه 128)، حیوانات وحشی(تکویر، آیه 5)، شیاطین(مریم، آیات 66 تا 68)، فرشتگان (سباء، آیه 40) و در یک کلام همه ما سوی الله در پیشگاه خداوند در روز قیامت محشور خواهند شد.

فلسفه و اهداف حشر

درباره چرایی حشر باید اهداف و فلسفه‌های آفرینش و برپایی قیامت را مد نظر قرار داد؛ زیرا حشر و جمع کردن همه موجودات در چارچوب همان اهداف کلی قیامت و معاد معنا و مفهوم می‌یابد؛ چرا که حشر بخشی از مراتب قیامت و درجات اخروی است.

در قرآن به اموری چون آگاه کردن محشورشدگان به اعمالشان در دنیا (مجادله، آیه 6) و نیز جداسازى پاكان از ناپاكان(انفال، آیات 36 و 37) به عنوان فلسفه و هدف حشر اشاره شده است.

هر موجودی که خداوند پیش از برپایی قیامت آفریده در آن دنیا باز می‌گردد و هر جنبنده‌ای دارای حشر خواهد بود. منتها موجودات دارای اختیار یعنی انسان و جنیان باید پاسخگوی اعمال خود باشند؛ زیرا این اعمال اختیاری است.

ریشه حشر و خاستگاه و منشا آن را باید در حکمت(حجر، آیه 25)، ربوبیت(همان)، علم(همان)، قدرت(ق، آیه 44؛ شوری، آیه 29) و مشیت خداوند(شوری، آیه 29) جست.

آثار حشر در تغییر و اصلاح رفتار

در آیات قرآن بر توجه به مسئله حشر در روز قیامت تاکید و توصیه شده است.(انعام، آیات 22 و 128؛ یونس، آیه 45) دلایلی که قرآن برای این توجه بیان می‌کند نشان می‌دهد که اهتمام به حشر موجب تغییر رفتار انسان‌ها در زندگی است و آنان را از بسیاری از امور دور نگه می‌دارد. از جمله آثار توجه به مسئله حشر عبارتند از: اجابت دعوت خداوند و ایمان‌آوری

(انفال، آیه 24)، اجابت دعوت پیامبران از جمله پیامبر اسلام(همان)، اجتناب از شرک(فرقان، آیات 17 و 18؛ سباء، آیات 40 و 41)، اجتناب از گناه(مجادله، آیه 9)، اجتناب از نافرمانی خدا و پیامبر(همان)، اقامه نماز

(انعام، آیه 72)، تسلیم در برابر خدا

(انعام، آیات 71 و 72)، رعایت تقوا و تقوا پیشگی

(بقره، آیه 203؛ مانده، آیه 96)، حضور در معرکه‌های جهادی(آل عمران، آیه 158)، عمل به مناسك عبادی و آیین‌های حج 

(بقره، آیه 203؛ مائده‌، آیه 96)، اجتناب از استکبار

(نساء، آیه 172)، گرايش به كارهاى نيك و سبقت در آن(بقره، آیه 148) و مانند آن اشاره کرد.

در حقیقت این توجه آدمی را به تغییر رفتار و عمل به کارهای خیر و اجتناب از کارهای زشت سوق می‌دهد. انسانی که نسبت به آثار رفتار خود در قیامت آگاه باشد، می‌کوشد تا بهترین‌ها را به جا آورد و در صورت اشتباه و خطا و گناه آن را تغییر داده و اصلاح کند. به سخن دیگر، باور به حتمیت و قطعیت حشر از سویی(بقره، آیه 203) و حضور اعمال انسان در آن روز و حسابرسی دقیق و بی‌ظلم و کوتاهی نسبت به آنها از سوی دیگر

(آل عمران، آیه 25) تاثیرات بسیار مهمی در زندگی دنیوی انسان به جا می‌گذارد و رفتار او را متاثر از این عقیده و باور می‌سازد.

خداوند در آیه 203 سوره بقره بیان می‌کند که حشر مردم در حج نمونه‌ای کوچک از حشر مردگان در قیامت است و همین توجه یابی موجب می‌شود که در یک اجتماع بزرگ حج مردم رفتار خود را با انبوه جمعیت اصلاح کنند و در آن اجتماع بزرگ متعرض یکدیگر یا گیاه و جانور نشده و اعمال و مناسک حج را به دقت به دور از هر گونه جدال و ظلم و استکبار و مانند آن به جا آورند.

پس اگر یک اجتماع کوچک در دنیا در صورت آگاهی به فلسفه و چرایی و مناسبت آن با حشر اخروی، این‌گونه تاثیر مثبت در رفتار آدمی به جا می‌گذارد به طور طبیعی علم و توجه و تذکر آدمی نسبت به حشر با عظمت قیامت موجب اصلاح و تغییر مثبت رفتار آدمی خواهد بود.

خداوند در آیه 51 سوره انعام می‌فرماید که ترس از حشر، موجب تقواپيشگى انسانها و اجتناب آنان از بسیاری از امور است و بيمناكان از حشر، داراى زمينه مساعد براى پذيرش انذار پيامبران هستند.

اینکه انسان بداند اگر تقوا پیشه کند از سوی خداوند رحمان با او با تجليل و اكرام ويژه در قيامت برخورد می‌شود(مریم، آیه 85) و اگر بی‌تقوایی کند یا گمراه باشد به صورت واژگون و كر و كور و لال در قیامت می‌آید(اسراء، آیات 97 و 98) تلاش می‌کند به گونه‌ای عمل کند که از دسته اول نه دوم باشد.

به هر حال، آموزه‌هایی چون معاد و رستاخیز و حشر و نشر مردگان عامل بسیار تاثیرگذار در زندگی انسان‌ها و از عوامل تغییر مثبت رفتار و اصلاح خلق و خوی بد است. از این روست که بسیاری از آیات قرآن به این مسائل بسیار توجه داده است.

 با نگاهی به رفتار کسانی که معاد را باور دارند یا به جزئیات معاد از طریق نقل وحی آگاهی دارند و همواره به این امور توجه داشته یا توصیه می‌کنند، در‌می‌یابیم که آنان در رفتار و کردارشان بسیار مثبت‌تر از دیگران هستند و خلق و خوی‌شان بسیار خوب و نیک است. 

بنابراین برای این که زندگی خوبی برای خود و دیگران رقم بزنیم باید بر عناصری چون معاد و حشر تاکید شود و همواره خود و دیگران را بدان سفارش و یاد‌آوری کنیم تا بتوانیم برای دستیابی به سعادت اخروی از حق خود بگذریم و از راه احسان و ایثار با دیگران برخورد و تعامل کنیم و دست کم آنچه را برای خود می‌خواهیم برای دیگران هم بخواهیم واز هر چه از آن بیزار و نفرت داریم برای دیگران نیز نخواهیم.

امیرمومنان علی‌(ع) درباره تاثیر باور به قیامت در رفتار و زندگی دنیوی خود می‌فرماید: 

«والله لان ابیت علی حسک السعدان مسهدا، او اجر فی الاغلال مصفدا، احب الی من ان القی الله و رسوله یوم القیامهًْ ظالما لبعض العباد و غاصبا لشیء من الحطام؛ به خدا سوگند، اگر شب را به روی خارهای جانگداز «سعدان» بیدار به سر برم، و (روزها) در غل و زنجیرها بسته و کشیده شوم، برایم خوش‌تر است از اینکه خدا و رسولش را روز قیامت در حالی ملاقات کنم که به بعضی از بندگان ستم کرده و چیزی از اموال دنیا را غصب نموده باشم.» 

(نهج‌البلاغه خطبه 224)

برخورد آن حضرت‌(ع) با برادرش «عقیل» که از شدت فقر و پریشانی به او پناه آورده بود، و تقاضا داشت بر خلاف قانون عدل اسلامی چیزی اضافه بر سهمش از بیت‌المال به او بدهد، نشان می‌دهد که تا چه‌اندازه تذکر به قیامت و حشر می‌تواند در رفتار آدمی تاثیرگذار باشد.  

امام(ع) با شنیدن درخواست عقیل، قطعه آهنی را در آتش تفتیده می‌کند و نزدیک دست او می‌برد، و هنگامی که ناله عقیل بلند می‌شود، به او می‌فرماید: تو چگونه از این آتشی که حکم بازیچه را دارد فریاد می‌کشی؟ اما مرا به سوی آتشی می‌کشانی که خداوند جبار با شعله خشم و غضبش آن را برافروخته است! (نهج‌البلاغه خطبه 224 با تلخیص)

خلاصه سخن آنکه باور به قیامت و حشر و یادآوری آن موجب می‌شود تا آدمی در دنیا رفتاری خوب و پسندیده در پیش گیرد تا در قیامت در مشکلی قرار نگیرد که او را برای ابد دچار شقاوت و بدبختی می‌کند.