ویژگی‌های سنن الهی (پرسش و پاسخ)
پرسش:
سنت‌های الهی در جوامع انسانی چه ویژگی‌هایی دارد و قلمرو آنها تا چه حدی است؟
پاسخ:
سنن الهی در قرآن
قرآن کتاب اکتشافات علمی نیست، کتاب هدایت است. قرآن کتاب درسی نیست که بر پیامبر(ص) نازل شده باشد به عنوان یک معلم تا گروهی را از متخصصین و فرهنگیان آموزش دهد. این کتاب در طول 23 سال بر اساس حوادث و مقتضیات زمان و مکان بر پیامبر(ص) نازل شده، تا مردم را از تاریکی‌ها بیرون آورده و به نور هدایت الهی برساند. بنابراین قرآن کتاب هدایت انسان و تربیت و دگرگونی و خداگونگی او بر اساس قانونمندی، سنن و ضوابط جوامع انسانی است نه اکتشافات علمی، از این رو ما از قرآن انتظار نداریم برای ما حقایق و اصول کلی علوم دیگر را کشف کند و اصول و مبانی فیزیک، شیمی، گیاه‌شناسی، جانورشناسی و... را تشریح کند، اگرچه در قرآن به همه اینها اشاراتی رفته است. قرآن خود را به عنوان یک نیروی وحیانی معنوی و روانی برای انسان‌سازی و جامعه‌سازی معرفی می‌کند، که انسان می‌تواند از سنن، قانونمندی و ضوابط لایتغیر آن برای رشد و تعالی و ساختن جامعه‌ای الهی و انسانی و حیات طیبه بهره گیرد.
تعریف سنت الهی
سنت در لغت به معنی سیره و روش، خوی و عادت، طبیعت و سرشت آمده و از واژه سن گرفته شده و تکرار و استمرار را می‌رساند. قرآن کریم می‌فرماید: و ان یعودوا فقد مضت سنت الاولین. اگر (به عداوت اسلام و رسول خدا(ص)) برگردند و دشمنی کنند، روش به کار گرفته شده درباره کفار گذشته در مورد آنها اعمال خواهد شد. و در اصطلاح فقه به معنی قول و فعل و تقریر معصوم آمده است. اما در ترکیب اضافی سنت(سنت الهی) یعنی ضوابطی که در افعال الهی وجود دارد یا روش‌هایی که خدای متعال امور عالم و آدم را بر پایه آنها تدبیر و اداره می‌کند. خداوند امور هستی را مستقیما و بی‌واسطه جاری و ساری نمی‌کند بلکه آنها را با علل و اسباب و وسایل طبیعی و فوق‌طبیعی انجام می‌دهد. امام صادق(ع) می‌فرماید: «ابی الله ان یجری الامور الا باسبابها» خداوند امور هستی را بدون علل و اسباب انجام نمی‌دهد(بحارالانوار، ج2، ص90) در برخی نسخ به جای امور، اشیاء آمده است.
اقسام سنت
سنت‌های الهی به دنیوی و اخروی تقسیم می‌شوند. سنت‌های اخروی به زندگانی آن جهانی انسان‌ها و پاداش و کیفر اخروی اعمال‌شان مربوط است و سنت‌های دنیوی به زندگی این جهانی آدمیان مربوط است که به نوبه خود یا اختصاص به رفتارهای فردی دارند یا به رفتارهای اجتماعی و یا رفتارهای فردی و اجتماعی. سنت‌های دنیوی خود به دو دسته تقسیم می‌شوند. گاهی مطلقند و مسبوق به افعال انسان‌ها نیستند، مثل سنت هدایت توسط انبیا و سنت آزمایش. مردم چه بخواهند و چه نخواهند هم مورد تبلیغ و ارشاد انبیا و هم مورد ابتلا و امتحان واقع می‌شوند. و گاهی هم مقید و مشروط هستند، مثل سنت امداد، که بستگی به کیفیت سعی و تلاش مردم در راه رسیدن به اهداف خود دارد.
ویژگی‌های سنت الهی
1- عام و فراگیر بودن
قرآن کریم می‌فرماید: پیش از شما سنت‌هایی بر مردمان گذشته است. پس در اطراف زمین سیر کنید تا ببینید عاقبت هلاک شدن آنان که وعده‌های خدا را تکذیب می‌کردند. این (کتاب خدا) حجت و بیان است برای عموم مردم و پندی برای پرهیزکاران است.(آل‌عمران-138).
2- تغییر و تحول‌ناپذیری سنت‌های الهی
قرآن کریم می‌فرماید: سنت‌های الهی هرگز تغییر و تبدیل و تحول در آنها صورت نمی‌گیرد. فلن تجد لسنهًْ الله تبدیلا و لن تجد لسنهًْ الله تحویلا. (فاطر-43)
قرآن کریم از قانونمندی‌های حاکم بر تغییرات اجتماعی، به عنوان سنت خدا تعبیر کرده و در موارد متعددی ضمن تاکید بر تغییرناپذیری سنت‌های الهی به برخی از این سنت‌ها اشاره کرده است. به‌دلیل اینکه سنت خداوند به معنای تبعیت افعال و کردار بشر و عواقب آن از قوانین تشریعی الهی است. پس یک قانون مطلق محسوب می‌شود و می‌توان آن را به یک قانون ثابت و فراگیر تعبیر کرد.
3- جنبه الهی داشتن
قوانین و سنت‌های اجتماعی جنبه الهی دارد و این اراده الهی از طریق نظام علی و معلولی در جهان هستی جاری و ساری است. قرآن کریم می‌فرماید: «صبغهًْ الله و من احسن من الله صبغهًْ» رنگ خدا را چه کسی بهتر از خود خدا می‌تواند به وجود آورد.(بقره-138)
4- عدم منافات سنت‌های الهی با آزادی انسان
سنت‌های الهی در عین ثبوت و تبدیل‌ناپذیری و فراگیر بودن هیچ‌گونه منافاتی با آزادی انسان ندارد. زیرا انسان براساس قدرت انتخاب و آزادی خود هر راهی را که در این دنیا انتخاب کند، مشمول همان سنت‌های حاکم در آن مسیر خواهد شد. همان‌گونه که خداوند می‌فرماید: خداوند سرنوشت هیچ قومی را تغییر نمی‌دهد مگر اینکه آنها خودشان را تغییر دهند (رعد-11) این آیه در عین حال که تاکید روی سنت تغییر و تحول اجتماعی دارد، در عین حال آزادی انتخاب انسان را با قاطعیت نشان می‌دهد.