زیبایی های ماه مبارک رمضان در بیان رهبری
کارکردهای سه‌گانه دعا و مناجات
ماه رمضان ماه ضيافت الهى است. مفتاح اين ميهمانى با بركت، تقوا و پرهيزكارى است. يكى از وظايف مهمى كه در اين ماه برعهده ماست، يا اگر بهتر بگوييم، يكى از فرصت‌هايى كه در اين ماه در اختيار ماست، عبارت است از دعا. سه جهت را در باب دعا عرض مى‌كنم. اگرچه درباره دعا، فوايد و آثار و بركات بيشترى از آنچه كه بنده عرض مى‌كنم وجود دارد؛ لكن اين سه نكته و سه فايده براى دعا، مهم است.
يكى اين است كه وقتى ما به درگاه حق متعال دعا مى‌كنيم، در حقيقت وسيله‌اى براى رسيدن به حوائج خودمان مى‌جوييم و راهى به سوى اين حوائج مى‌پيماييم و از آن استفاده مى‌كنيم. اين، يك‌گونه دعا كردن است: دعا براى گرفتن مقصود. اين‌طور نيست كه كسى گمان كند همه مقاصد، به وسيله ابزارها يا وسايل مادى براى انسان‌ها قابل دسترسى است. بلكه چيزهايى را انسان با دعا بايد به دست آورد. البتّه نه دعاى تنها و دعاى بدون عمل. هيچ فايده‌اى ندارد كه انسان در عمل را ببندد و به دعا اكتفا كند. امّا در كنار عمل، در كنار اقدام، در كنار به كار انداختن همّت و تلاش، خواستن از خدا را نيز بايد قرار بدهيم. اين دعا، حاجات را براى انسان برآورده مى‌سازد. لذا ملاحظه مى‌كنيد كه پيغمبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله)، در ميدان جنگ، بعد از آنکه همه كارها را انجام داده است، دعا هم مى‌كند. بنابراين، يكى از وظايف ماست كه دعا كنيم تا از اين راه به حاجات و اهداف و مقاصد خودمان نائل شويم.
آداب و شرايط استجابت دعا
دعا، وسيله‌اى در كنار وسايل ديگر است. به قول بزرگان از محقّقين و متفكّرين ما، همچنانكه در عالم وجود، خداى متعال دهها وسيله و سبب و علّت قرار داده است، دعا هم يكى از سببهاست. در بسيارى از دعاها، حاجت و مقصود خواستن مطرح مى‌شود. مثلاً فرض بفرماييد در همين دعاى سحر ماه مبارك رمضان كه دعاى بسيار عالى‌المضمونى هم هست، بعد از آنکه خداى متعال را به اسما و صفات سوگند مى‌دهد، مى‌گويد: دعا كن به آنچه كه مى‌خواهى و مقاصد خودت را از خدا بخواه. بعد از اين همه قسم دادن خداى متعال، دعا مستجاب مى‌شود. لذا در روايتى از اميرالمؤمنين(ع) نقل شده است كه فرمود: ادفعوا امواج البلاء عنكم بالدّعا قبل ورود البلاء؛(بحارالانوار، ج90، ص289) پيش از آنکه بلا بر شما وارد شود، با دعا، بلا را دفع كنيد. اينها واقعيت است. اين، البتّه بدان معنا نيست كه هرچه شما خواستيد و هر طور آن را با خداى متعال در ميان گذاشتيد، برآورده خواهد شد؛ نه. شرايطى دارد، آدابى دارد؛ مثل همه اسباب عادى و مثل همه خواستن‌ها. اگر شما از دوستتان هم چيزى بخواهيد، آداب و تشريفاتى دارد. ادب مخصوص دعا را بايد به كار گرفت و عمده‌ترين آداب، اين است كه انسان به خداى متعال توجّه كند و با همه دل، از خدا بخواهد. هنگامى كه قلب انسان رقيق مى‌گردد و توجّهى پيدا مى‌شود، وقت دعاست. آن وقت اگر از خدا بخواهيد، غالب اين است كه مقصود برآورده مى‌شود. مگر مواردى كه در علم الهى، مصالحى وجود دارد كه آن مصالح را ما نمى‌دانيم و خداى متعال، به خاطر دعاى من و شما مصالح عمومى آفرينش، يا مصالح يك ملّت را به هم نمى‌ريزد. آنجا كه سر راه خواسته ما، مصلحت بزرگى مانع نباشد و آنجا كه توجّه لازم را در حال دعا داشته باشيم، دعا مستجاب خواهد شد؛ يا زود و يا دير. در روايات دارد، وقتى براى حاجاتى دعا مى‌كنيد، دعا و خواسته خود را زياد ندانيد. يعنى هرچه مايل هستيد و مى‌خواهيد، از خدا طلب كنيد. نگوييد «اين زياد است. كمتر بخواهم تا بشود.» ما از استكثار دعا منع شده‌ايم. يعنى دعا و مطلوب را، در مقابل پروردگار، زياد نشماريد. از خدا، خواسته‌هاى بزرگ بخواهيد و خداى متعال برآورده مى‌كند. در اميد به دعا را به روى خودتان نبنديد و اين راه و وسيله‌اى را كه خداى متعال بين خود و بندگانش قرار داده است، بر روى خودتان مسدود نكنيد. البتّه باز در روايات دارد: النّهى من الاستعجال فى الدعا. يعنى در دعا عجله نكنيد. اگر چيزى را خواستيد و در زمانى كه شما خواستيد برآورده نشد، نگوييد كه خداى متعال دعاى مرا مستجاب نكرد؛ نه. «الامور مرهونةٌ باوقاتها.» در روايت دارد: بنى اسرائيل بعد از آنکه خداى متعال وعده داد آنان را نجات خواهد داد، چهل سال دعا كردند و بالاخره شد. كار بزرگى هم انجام شد. غرق فرعون و پيروزى موسى بر فرعون، امرى نيست كه چهل سال تلاش، براى آن زياد باشد. عجله نكنيد! با توجّه، خدا را بخوانيد و هرچه مى‌خواهيد از خدا بخواهيد كه در بعضى از دعاها، اين معنا را دارد. در دعايى اين گونه وارد است كه الهى تموه الآمال قد خابت الّا لديك و معاكف الهمم قد تعطلت الّا عليك(مصباح المتهجّد، ج 1، ص 156)، يعنى آرزوهاى زياد در هر درى و نزد هر كسى كه مطرح گردد، مردود مى‌شود، مگر در پيشگاه تو. در پيشگاه تو، خواسته‌هاى زياد هم برآورده مى‌شود.
معارف عميق اسلامي مستتر در ادعيه مأثوره
جهت ديگرى كه در دعا هست، اين است كه در دعاهايى كه از ائمّه(ع) به ما رسيده است، درس‌هاى بزرگى از معارف اسلام نهفته است. اين صحيفه سجّاديه را اگر مطالعه كنيد و جنبه دعايى كلمات را نديده بگيريد، هر دعاى آن يك درس عالى از معارف اسلامى و قرآنى است. اگر كسى خطبه اميرالمؤمنين (ع)در توحيد را كه خطبه اوّل نهج‌البلاغه است، جلو خودش بگذارد، يا دعاى اوّل صحيفه سجّاديه را كه در تحميد است ـ حمد الهى است ـ جلو خودش بگذارد، مى‌بيند اين دو مثل همند و فرقى با هم ندارند. خطبه‌اند و درسند. اميرالمؤمنين(ع)در مقابل جمعى از مردم ايستاده و معارف الهى را بيان كرده و امام سجّاد(ع) دعا كرده و به زبان دعا، همان معارف را بيان فرموده است. يا دعاى هشتم نهج‌البلاغه يك درس اخلاقى است. كأنّه خطبه‌اى است كه كسى بخواند، يا يك سخنرانى براى مردم بكند و لغزشگاه‌هاى اخلاقى را براى آنان بيان نمايد.
امام سجّاد(ع) اين دعا را با اين زبان بيان كرده است: اللّهمّ انّي اعوذ بك من هيجان الحرص و سورة الغضب و شكاسة الخلق و الحاح الشهوة و ملكة الحميّه و استصغار المعصية و استكبار الطّاعة و سوء الولاية لمن تحت ايدينا و ان نعضد ظالماً او نخذل ملهوفا (صحيفه سجّاديه، دعاي 8). حرص، افزايش حرص، شدّت خشم، غلبه حسد، ضعف صبر، كمى قناعت، بداخلاقى، شهوترانى زياد، تعصّب‌هاى ناحق و جانبداري‌هاى بناحق، گناه خود را كوچك دانستن و طاعت خود را بزرگ شمردن، اداره بد مجموعه‌اى كه در اختيار ما و زير دست ماست، به ظالمى كمك كردن و بيچاره‌اى را يارى نرساندن. همه اين مطالب را امام (ع)در يك دعا با اين زبان بيان مى‌كند، كه خدايا، من به تو پناه مى‌برم از اين چيزها. اينها درس‌هاى اخلاقى است. دعاهاى صحيفه سجّاديه، دعاى ابوحمزه ثمالى، دعاى افتتاح، يا بقيه دعاهاى ماه رمضان ـ شب و روز جمعه و بقيه اوقات- و تمام اين دعاهايى كه از ائمّه(ع) به ما رسيده است، پر است از معارف اسلامى درباره توحيد، درباره نبوّت، درباره حقوق، درباره وضع جامعه، درباره اخلاق، درباره حكومت و درباره همه مسائلى كه انسان احتياج دارد از اسلام بداند. در اين دعاها، براى ما مطالبى هست كه به زبان دعا، معارف بيان شده است و ائمّه ما عليهم‌السّلام، در دوران حاكميت طواغيت، توانسته‌اند اين معارف را از اين راه به مردم برسانند. اين هم يك ديدگاه ديگر در باب دعاست.
دو ديدگاه درباره دعا
در اين دو ديدگاه، دعا وسيله است. در ديدگاه اوّل، دعا وسيله است براى رسيدن به حوائج و مقصودها و هر آنچه كه انسان مى‌خواهد و آرزو مى‌كند؛ و در ديدگاه دوم، دعا وسيله است براى فهميدن معارف الهى. امّا ديدگاه سوم براى دعا اين است كه انسان با دعا و تضرّع و عرض حاجت، خود را به خداى متعال نزديك كند. نفس دعا كردن، تقرّب الى‌الله است. خود حرف زدن با پروردگار، خود تضرّع كردن، با خداى متعال سخن گفتن، نزد خداى متعال عذرخواهى و توبه و استغفار كردن، براى انسان يكى از مقاصد و هدف‌هاست. اين، بالاترين جنبه‌هايى است كه در دعا وجود دارد. نفس اينکه انسان در مقابل پروردگار بايستد و اشك بريزد و اظهار كوچكى و حقارت كند، براى انسان يك علوّ مقام و مرتبه است. بشر با تضرّع در پيش خداى متعال است كه عروج مى‌كند و اوج مى‌گيرد. بدبختى انسان وقتى است كه از خداى متعال غافل شود. سيه‌رويى انسان وقتى است كه خود را به خدا محتاج نداند. ناكامى بشر وقتى است كه براى انس و ارتباط با خدا، جايى در زندگى قائل نباشد. هرچه بدى در دنيا هست از اينجاست. هر چه زشتى در وجود بشر هست از اينجاست. انسان براى اينکه خود را در برابر بدي‌ها بيمه كند، بايد به سمت خدا برود؛ با خدا انس بگيرد و با خدا رابطه پيدا كند. اين، وظيفه است.
ماه رمضان، وقت اين‌گونه دعا كردن است. منافاتى هم ندارد. همان دعايى كه در آن، حاجت خود را مى‌خواهيد، آن دعا را با توجّه، با تضرّع و با حضور قلب بخوانيد و دلتان را به خدا نزديك كنيد. من و شما به اين احتياج داريم.
جمهورى اسلامى، آن نظامى كه بايد با قلدرهاى جهان مقابله كند؛ آن ملّتى كه بايد با كوههاى فساد دربيفتد؛ آن جامعه و نظامى كه در مقابل هيچ قلدرى سر خم نمى‌كند و براى نجات انسانيّت تلاش مى‌نمايد، چنين جامعه و نظامى، در درون و در دل افراد خود بايد درهايى به سوى دعا و تضرّع باز كرده باشد. بدون اين، نمى‌شود. اگر مى‌خواهيد در مقابل دشمن، استوار باشيد، بايد باب دعا را به روى خودتان باز كنيد. اگر مى‌خواهيد از كسى و چيزى نترسيد، بايد رابطه خود را با خدا قوى كنيد. اگر مى‌خواهيد در مقابل جلوه‌هاى مادّى تكان نخوريد و نلغزيد، بايد خود را با دعا و تضرّع بيمه كنيد. اين، دعاست. اين، وظيفه قلبى همه انسان‌هاست. راهى است كه انسان از درون خود، با خداى متعال باز مى‌كند و لذا شما مى‌بينيد اميرالمؤمنين(ع) آن انسان شجاع، آن جنگجو، آن مرد بزرگ، آن حاكم قدرتمند و نيرومند، آن كسى كه فكر و ذهن و عقل و حكمت و درس و معارف او براى فرزانه‌ترين فلاسفه و حكماى عالم درس است و بايد زانو بزنند و ياد بگيرند، آن انسان نيرومندى كه اگر همه دنيا در مقابلش باشد، پشت نمى‌كند، از همه مردم زمان خود عابدتر و پيش خداى متعال گريه‌كننده‌تر و متضرّع‌تر است.
ماه رمضان را از دست ندهيد. اين فرصتها را رها نكنيد. فرصت بسيار مغتنمى براى دعا و تضرّع است. سعى كنيم باب دعا را به روى خودمان باز نگه‌داريم. اگر كسى توفيق دعا پيدا كند ـ دعاى با توجّه و با حال ـ بايد بداند مورد لطف پروردگار قرار گرفته است و اجابت در مرحله بعد است. جامعه اسلامى بايد جامعه دعا و تضرّع و انابه الى‌الله باشد.
بیانات در خطبههاي نماز جمعه تهران ـ 7/12/1371