مصالح ساختمانی باکیفیت و سبک پایه اولیه مقـاوم‌‌سـازی
گالیا توانگر
این شتاب‌زدگی مردم را نمی‌فهمم! اینکه پس از زلزله در پارک‌ها و خیابان‌ها به سر می‌برند یا به خارج از شهر پناه می‌برند! با فرار هرگز مشکل درست نخواهد شد، زیرا بسیاری از زلزله‌ها اصلاً پیش‌لرزه ندارند و شما تا آخر عمر که نمی‌توانید فرار کنید، بنابراین شما باید بدانید که آیا ساختمان شما مقاوم است یا خیر؟ سهل‌انگاری در نظارت‌ها برای ساخت‌وساز، لطمه جانی به مردم می‌زند و این سهل‌انگاری جنایت است. باید مسئولین از این زنگ هشدار درس گرفته و اقدام عاجلی در راستای مقاوم‌‌سازی ساختمان‌های تهران صورت دهند و منتظر فاجعه نباشند.
از 41 حادثه طبیعی ثبت‌شده در جهان، بیش از
30 مورد آن در ایران سابقه وقوع دارند و طبق گزارش پایگاه «داده‌های بین‌المللی بلایای طبیعی» در یک قرن گذشته بالغ بر 200 حادثه طبیعی بزرگ پرخسارت در ایران
رخ داده که بیش از 300 هزار کشته و زخمی در برداشته و حدود نیم‌میلیون ایرانی بی‌خانمان شده‌اند. پس این زلزله کاملاً طبیعی است. مانورهای زلزله و بحران در مدارس معمولاً شوخی و خنده است و کسی جدی‌اش نمی‌گیرد و بیشتر اوقات برای پرکردن فرم‌های اداری است تا اثرگذاری واقعی و آماده‌کردن بچه‌ها برای لحظه فاجعه. این اتفاقات نشان می‌دهد که نه مسئولان آماده‌اند، نه مأموران و نه حتی رسانه‌ها. نگوییم «غافلگیر شدیم». بلایای طبیعی به کسی زنگ نمی‌زنند که آماده‌باشید ما تشریف می‌آوریم.
توصیه‌های ایمنی قبل از زلزله در منزل
از میان ۱۷ هزار بازدید انجام شده در سراسر تهران، ۳ هزار گزارش از ناایمن بودن ساختمان‌های پایتخت خبر می‌دهد. این بدان معناست که 3 هزار ساختمان دیگر در تهران، وضعیتی مشابه وضعیت ساختمان پلاسکو دارند.
رئیس کمیسیون سلامت، محیط زیست و خدمات شهری شورای اسلامی شهر تهران نیز پیش‌تر هشدار داده بود، از وجود ۱۲۹ ساختمان بسیار پرخطر خبر داد و گفت: وجود این ساختمان‌ها از پلاسکو هم خطرناک‌تر و بحران‌آفرین‌تر
است.
اکبر میرهاشمی یک کارشناس مدیریت بحران برایمان توصیه اکید دارد: «آسیب‌پذیری منزل خود در برابر زلزله را برآورد کنید. آتش‌سوزی که از زلزله حاصل می‌شود، می‌تواند در اثر شکستگی لوله‌های روغن و گاز و یا جدایی در اتصالات آنها اتفاق بیفتد؛ بنابراین باید گرم‌کن و سایر تجهیزات نفت‌سوز و گازسوز را با پیچ‌ومهره و بقیه وسایل موجود در جایشان محکم ببندید و در صورت امکان از اتصالات انعطاف‌پذیر استفاده کنید. شما باید اشیای سنگین مانند کتابخانه‌ها، گل‌های آویزان و چراغ‌ها را در جای خود محکم کنید. اشیای سنگین و بزرگ را در ردیف‌های پایین قفسه‌ها قرار دهید و وسایل را بر اساس آیین‌نامه‌های ایمنی به دیوار متصل کنید. البته در ایران برای این‌گونه موارد آیین‌نامه‌ای وجود ندارد و معمولاً
بر اساس تجربه صنعت‌کاران انجام می‌پذیرد و یا در صورت امکان باید از آیین‌نامه‌های سایر کشورها استفاده شود.»
وی در ادامه میگوید: «لوازم سنگین و بلند منزل مانند یخچال و فریزر، کمدهای دیواری بلند و قفسه‌های کتاب به‌عنوان اشیای غیر ایمن به‌حساب می‌آیند که باید آنها را در محل خود محکم ببندید. اگر آنها ایمن نیستند باید در هنگام زلزله از آنها دور شوید. لوله‌های آب‌گرم‌کن، و سقف‌های شیروانی را چک کنید و احتمال افتادن آنها به هنگام زلزله را کاهش دهید. باید مواظب اشیای موجود در قسمت‌های خارجی ساختمان مانند کولر و گیاهان آویزان در کنار پنجره‌ها باشید و آنها را کاملاً ایمن‌نمایید یا به‌جای دیگری منتقل کنید.»
این کارشناس مدیریت بحران در تکمیل صحبت‌هایش میگوید: «در امر ساخت‌وساز و همچنین باز‌سازی ساختمان‌های‌قدیمی برای کاهش خطرات زلزله باید بر اساس آیین‌نامه‌های ساختمانی عمل کنید. برای شناسایی مکان‌های ایمن، راه‌های خروجی و شیرهای اصلی آب و گاز و سويیچ اصلی برق، یک نقشه از منزل خود تهیه کنید. کیف حاوی وسایل ضروری را در مکان مطمئنی که دسترسی به آن آسان باشد، قرار دهید و محل قرارگیری آن را به سایر اعضای خانواده نیز اطلاع
دهید.»
وی درباره آموزش اعضای خانواده برای آمادگی در برابر زلزله میگوید: «همه اعضای خانواده باید نحوه قطع جریان برق و یا بستن شیرفلکه اصلی آب، گاز و غیره را
فرا بگیرند. تا آنجا که ممکن است همه اعضا، کمک‌های اولیه را یاد بگیرند، برای اینکه بعد از یک زلزله شدید، درمانگاه‌ها و بیمارستان‌ها به‌شدت پرازدحام خواهند شد و بنابراین دسترسی به امکانات پزشکی بسیار دشوار می‌گردد. هر از چندی افراد خانواده با فرض یک زلزله در منزل، به تمرین عملیات ایمنی و پیشگیری در مقابل آن با همکاری اعضای خانواده بپردازند.»
نظارتی بر ایمنی ساختمان‌های قدیمی نیست
طیب حیدری رئیس سازمان نظام‌مهندسی ساختمان استان کرمانشاه با بیان اینکه طی
۲۰ سال گذشته و به دنبال الزام اجرای آیین‌نامه شماره 2800 ساختمان‌ها به‌صورت ایمن و با رعایت اصول و استانداردهای لازم ساخته می‌شوند، میگوید: «متأسفانه نظارتی بر ایمنی ساختمان‌های قدیمی وجود ندارد و همین می‌تواند خطرآفرین باشد.»
طیب حیدری به مناسبت ۵ دی روز ملی «ایمنی در برابر زلزله »، با اشاره به نقش استحکام ساختمان‌ها در کاهش تلفات در بلایای طبیعی و به‌ویژه زلزله، توضیح می‌دهد: «قطعاً اگر ساختمان‌ها طبق اصول و با رعایت تمام استانداردها احداث شوند، در حوادثی همچون زلزله شاهد کمترین تلفات خواهیم بود.»
وی می‌افزاید: «زلزله سال ۹۶ استان کرمانشاه یک هشدار در جهت مقاوم‌‌سازی و بهسازی واحدهای مسکونی بود و مقاوم‌‌سازی واحدها در این مناطق که در زلزله‌های بعدی دچار کوچک‌ترین خسارت نشدند نشان داد که اگر واحدهای مسکونی طبق اصول ساخته شوند، خسارت آنها در زلزله به حداقل می‌رسد.»
حیدری با بیان اینکه از سال ۱۳۸۰ تاکنون تمام ساختمان‌های احداث شده ملزم به رعایت آیین‌نامه ۲۸۰۰ هستند، میگوید: «آیین‌نامه ۲۸۰۰ آیین‌نامه ایمنی ساختمان در برابر زلزله است که حدود بیش از ۲۰ سال است اجرای آن در ساخت ساختمان الزامی شده است.
با توجه به الزام در زمینه رعایت این آیین‌نامه، عملاً می‌توان گفت هر ساختمانی که از سال ۱۳۸۰ به بعد ساخته شده از استحکام و مقاومت لازم برخوردار است.»
رئیس سازمان نظام‌مهندسی استان کرمانشاه درخصوص نحوه نظارت بر اجرای این آیین‌نامه هم میگوید: «در همین راستا یک مهندسی ناظر بر ساخت ساختمان مطابق با آیین‌نامه ۲۸۰۰ نظارت می‌کند و درصورتی‌که آیین‌نامه رعایت نشده باشد، عملاً پایان کار صادر نمی‌شود.»
وی با بیان اینکه مانند دیگر صنوف احتمال تخلف بین تعداد اندکی از مهندسین ناظر هم وجود دارد، می‌افزاید: «برای پیشگیری از این تخلفات «ناظر عالیه» داریم که به‌صورت تصادفی وضعیت رعایت آیین‌نامه ۲۸۰۰ در ساختمان‌های احداث شده را بررسی می‌کند و به‌نوعی ناظر بر کار مهندسان ناظر است. ضمن اینکه مجریان ساختمان‌ها نیز بازوان نظام‌مهندسی در اجرای آیین‌نامه ۲۸۰۰ و ساخت بهینه ساختمان هستند.»
رئیس سازمان نظام‌مهندسی کرمانشاه خاطرنشان می‌کند: «در روند احداث ساختمان‌های با بیش از ۴۰۰ متر
زیربنا وجود یک مجری نیاز است که مجریان نیز در کنار مهندسان ناظر بر اجرای آیین‌نامه ۲۸۰۰ و ساخت بهینه ساختمان اهتمام دارند. هم اکنون حدود ۱۵۰۰ مجری در سطح استان فعالیت دارند.»
وی در ادامه معضل اصلی در بحث ایمنی ساختمان را نبود نظارت بر ساختمان‌هایی دانست که در سالیان گذشته احداث شده‌اند.
وی خاطرنشان می‌کند: «در حال حاضر ساختمان‌ها با اصول استاندارد و ایمن در برابر زلزله احداث می‌شوند، اما ساختمان‌ها عمر مفیدی دارند و باید پس از گذشت چند سال از احداث‌شان نظارتی بر آنها صورت گیرد.
ساختمان‌هایی که در سال‌های گذشته احداث شده‌اند باید تحت نظارت و کنترل قرار گیرند، اما متأسفانه هیچ سازوکاری در این زمینه
وجود ندارند.
اگر مرجعی در این زمینه وجود داشته باشد که این کار را به‌نظام مهندسی ارجاع دهد قطعاً در این زمینه ورود کرده و وضعیت ایمنی ساختمان‌های قدیمی را بررسی خواهیم کرد.»
رئیس سازمان نظام‌مهندسی کرمانشاه در انتهای صحبت‌هایش میگوید: «به نظر می‌رسد مرجع اصلی در این زمینه شهرداری باشد و اگر این کار از سوی شهرداری به نظام‌مهندسی موکول شود، قطعاً ساختمان‌های قدیمی به لحاظ کیفیت سازه مورد بررسی قرار خواهند گرفت. با بررسی سازه ساختمان مشخص خواهد شد که هر ساختمان قدیمی نیاز به مقاوم‌‌سازی دارد یا باید به طورکلی باید تخریب و باز‌سازی
شود.»
عوامل تأثیرگذار بر مقاومت ساختمان
در برابر زلزله
عمده‌ترین دلیل فروریختن یا آسیب ساختمان در برابر زلزله، ظرفیت باربری ناکافی ستون‌ها است. درصورتی‌که بار وارد شده به ستون‌ها زیاد باشد، ستون در برابر تکان‌های زلزله توانایی نگه‌داری سقف و تحمل بار را ندارد و دچار کمانش یا در شرایط بحرانی‌تر دچار شکست می‌شوند. به همین دلیل طراحی ایمن و تقویت ستون‌های یک ساختمان در مرحله ساخت، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
زمان تناوب اصلی ساختمان یکی از پارامترهای مهم و تأثیرگذار در محاسبه ضریب زلزله برای طراحی اعضا و همچنین کنترل تغییر مکان‌های جانبی ساختمان (کنترل دریفت) است. هرچقدر ارتفاع ساختمان بیشتر باشد، زمان تناوب سازه بالاتر می‌رود و آسیب‌پذیری آن در برابر زلزله بیشتر و به عبارتی مقاومت ساختمان در برابر زلزله کمتر است. البته ساختمان‌های مرتفعی که شکل طبقات فوقانی منظم‌تری دارند نسبت به ساختمان‌هایی که طبقات بالایی در آنها دارای شکست یا عقب‌نشینی یا به عبارت دارای نامنظمی بیشتری هستند، در برابر زلزله واکنش بهتری از خود نشان می‌دهند.
معمولاً در ساختمان‌های تجاری- اداری، طبقه همکف یا چند فضای وسیع به‌منظور فعالیت‌های تجاری و اداری در نظر گرفته می‌شود.
این طبقه به دلیل دارابودن تعداد زیادی درب، پنجره و فضای بزرگ از مقاومت زیادی در برابر زلزله برخوردار نیست و اصطلاحاً به آن طبقه نرم گفته می‌شود. وجود طبقه نرم در ساختمان از ایمنی آن در برابر زلزله می‌کاهد. قبل از ساخت ساختمان، مقاومت خاک محل اجرای پروژه باید از ابعاد متفاوتی بررسی شود. گسیختگی خاک زیر فونداسیون یکی از عوامل تأثیرگذار بر روی میزان آسیب‌پذیری ساختمان در هنگام زلزله است.
حیدر محتشمی یک مهندس ساختمان با زبان ساده و علمی توضیح می‌دهد: «وزن سازه مهم‌ترین عامل در ایمنی ساختمان نسبت به زمین‌لرزه است و به طور مستقیم و غیرمستقیم بر روی عوامل فوق‌الذکر تأثیر می‌گذارد و کاهش وزن ساختمان برای طراحان و سازندگان اهمیت بسیار بالایی دارد. درصورتی‌که در پروسه ساخت ساختمان از مصالح سنتی با وزن مخصوص بالا استفاده شود، بار مرده زیادی به ساختمان وارد می‌شود و اعضای باربر همچون تیرها و ستون‌ها باید به‌گونه‌ای طراحی شوند تا بتوانند این بار را تحمل کنند.
برای تقویت و افزایش ظرفیت باربری اعضای سازه‌ای، حجم فولاد در ساختمان‌های اسکلت فلزی و حجم مصرف بتن، میلگرد و سیمان در ساختمان‌های بتنی بالاتر می‌رود و با توجه نرخ بالای این‌گونه مصالح، هزینه اجرای ساختمان به طور قابل‌ملاحظه‌ای افزایش می‌یابد.»
وی درباره نقش کف‌پوش‌های رزینی در افزایش ایمنی در برابر زلزله و کاهش هزینه تمام شده ساختمان میگوید: «با توجه به نقش وزن سازه در عملکرد لرزه‌ای، سبک‌‌سازی سازه یکی از عوامل مهم تأثیرگذار بر روی ایمنی ساختمان و همچنین هزینه تمام شده نهایی ساختمان است.
یکی از راه‌های مفید برای کاهش وزن و سبک‌‌سازی ساختمان، استفاده از کف‌پوش‌های رزینی به‌جای مصالح سنتی مانند سنگ، سرامیک و موزاییک است. کف‌پوش‌های رزینی با ضخامت خیلی کم به طور مثال برای کاربری‌های متوسط معمولاً ضخامت کف‌پوش 3 میلیمتر اجرا می‌شوند و برای نصب و اجرای آنها از مصالح سنتی سنگین مانند ملات ماسه و سیمان استفاده نمی‌شود. توجه داشته باشید که استفاده از سقف‌های سبک کرمیت، عرشه یا وافل و بلوک‌های بتنی هبلکس در ساخت دیوار و پارتیشن‌بندی فضا، در کنار استفاده از کف‌پوش‌های رزینی تأثیر بسزایی در کاهش وزن
ساختمان دارد.»