علی‌رضا جوادی
کسب ثروت و مال هدف نیست، بلکه ابزاری است تا انسان آخرت خویش را بسازد و باقیات صالحاتی از خود به جا گذارد؛ زیرا مال و ثروت، متاع قلیل دنیا و زینت زندگی دنیوی است؛ بنابراین، اگر در راستای اهداف تعیین شده الهی به کار گرفته نشود، نه تنها فتنه و کوره داغ آزمون الهی است، بلکه بلای جان آدمی خواهد شد که آخرت او را نیز تباه می‌سازد. باید توجه داشت کسب ثروت و مال و افزایش آن از طریق حلال نه تنها منفی نیست، بلکه به عنوان یک هدف مثبت میانی مورد تایید قرآن قرار گرفته است؛ زیرا کمک به نیازمندان و مسکینان از طریق انفاقات مالی، زمانی شدنی است که انسان به تولید ثروت پرداخته و آن را افزایش دهد تا خود و دیگران از آن بهره‌مند شوند. بر این اساس، خدا راهکارهایی را برای کسب و افزایش مال و ثروت بیان کرده که در این نوشتار به آنها پرداخته می‌شود.
***
ارزش و اهمیت مال از نظر قرآن
از نظر کافرانی که اعتقادی به آخرت و عالم غیب ندارند و تنها به عالم شهادت و محسوس باور دارند که از طریق حواس انسانی شناسایی می‌شود، هیچ چیزی ارزشمندتر از مال و ثروت نیست که تامین‌کننده قدرت و ارزش اجتماعی آنان است؛ از همین رو آنان مال را نشانه کرامت و فقدان آن را نشانه اهانت می‌دانند.(فجر، آیات 15 تا 17؛ اسراء، آیات 90 و 93؛  زخرف، آیات 31 و 32)
خدا در قرآن بیان می‌کند که کافران مترف، معیار ارزش انسانی را در همان ثروت می‌دانند و انسانیت را بر اساس آن تعریف می‌کنند(نساء، آیه 34؛ صف، آیه 11؛ هود، آیه 12؛ زخرف، آیات 51 و 53)؛ چرا که آنان قدرت و ثروت را، ملاک ارزش و معیار اصلى بهره‌مندى و خوشبختى انسان می‌دانند.(قصص، آیه 79)
اما از نظر آموزه‌های قرآن، مال و ثروت به تنهایی هیچ ارزش ذاتی ندارد.(آل عمران، آیه 116)، چه رسد که معیار ارزش‌گذاری انسان‌ها باشد و انسان بر اساس آن ارزشگذاری شود، بلکه ارزش مال و ثروت زمانی خواهد بود که با ایمان و عمل صالح آمیخته شود و ابزاری برای انجام وظایف الهی انسان و تزکیه نفس مورد استفاده قرار گیرد.(سباء، آیه 37)
پس اگر انسانی بی‌ایمان به خدا و غیب و آخرت باشد، هیچ چیزی نمی‌تواند خلأ ناشی از آن را پر کند هر چند که تمام زمین و ما فیها به عنوان ثروت در اختیار آن شخص قرار گیرد.(آل عمران، آیه 116؛ حاقه، آیات 27 تا 29)؛ چرا که مال و ثروت مادی  دنیوی هرگز با ایمان و دیگر نعمت‌ها و موهبت‌های معنوی الهی برابری نمی‌کند.
(آل عمران، آیه 157؛ نمل، آیه 36؛ قصص، آیات 79 و 80؛ زخرف، آیه 32؛ جمعه، آیه 11)
همچنین از نظر قرآن، رزق و نعمت آخرتى، بر امکانات مادی دنیوی و جاذبه‌هاى دلفریب آن برتری دارد؛ زیرا خیر مطلق است.(طه، آیه 131)
خدا درباره بیان مقایسه مال با آخرت می‌فرماید: مال و پسران، زيور زندگى دنيايند و نيكي‌هاى ماندگار از نظر پاداش نزد پروردگارت بهتر و از نظر اميد نيز بهتر است. (کهف، آیه ۴۶)
به هر حال، مال و ثروت از فضل الهی به بشر (بقره، آیه 198؛ مائده، آیه 2؛ توبه، آیه 76) و از جلوه‌های زینت زندگی دنیوی(کهف، آیه 46) و از امور ارزشمند و خیر برای انسان(بقره، آیات 180 و 216 و 272 و 273؛ کهف، آیه 95؛ حج، آیه 11) و از ابزارهای مفید و سازنده انسان برای آخرت سازی نیکو است؛ زیرا از نظر قرآن، مومنان می‌توانند از مال و ثروتی که با درستی و درستکاری کسب شده (اسراء، آیه 35) و با درستی انفاق و هزینه شده، آخرت خویش را بخرند.(توبه، آیه 111) و این گونه به کرامت واقعی دست یابند که با انفاق و اطعام به نیازمندان و یتیمان و مسکینان فراهم می‌آید.(فجر، آیات 15 تا 18)
یکی از جلوه‌های خلافت الهی انسان در زمین، آبادانی زمین از طریق تصرفاتی چون زراعت، دامداری و مانند آنها است.(هود، آیه 61؛ آل عمران، آیه 14).
همچنین انفاق مالی و زکوات، از واجبات شرعی است.(بقره، آیات 2 و 3؛ انبیاء، آیه 73؛ نحل، آیه 90؛ نور، آیات 24 و 37)، و شکی نیست که انفاق جز با تولید ثروت حلال و طیب امکان‌پذیر نیست، و کسی که تولید ثروتی ندارد، به سبب فقر، توانایی انفاق را از دست می‌دهد و از یک واجب شرعی محروم می‌شود.
زمینه‌های افزایش ثروت حلال
از آنجا که مال و ثروت به عنوان یک ابزار مفید و سازنده در زندگی مادی دنیوی مطرح است که انسان از طریق آن می‌تواند آسایش و آرامش و سعادت دنیوی و اخروی خویش و دیگران را تامین کند و باقیات صالحاتی از خود به جا گذارد، کسب مال و ثروت حلال و طیب و افزایش آن در قالب «فضل» از امور ارزشی در فرهنگ قرآنی است. از همین رو خدا بارها از مومنان خواسته تا در پی کسب فضل خدا از جمله ثروت و مال حلال و طیب بروند.(روم، آیه 46؛ نور، آیات 32 و 34 و 38؛ نحل، آیه 16؛ روم، آیه 23؛ قصص، آیه 73)
براساس تعالیم قرآن، برای کسب روزی و افزایش مال و ثروت می‌توان از بسترها و عوامل زیر بهره گرفت:
1. ایمان: یکی از مهم‌ترین بسترهای افزایش ثروت و مال، ایمان به خدا و آخرت است. خدا در قرآن بصراحت در این باره می‌فرماید: و اگر مردم شهرها ايمان آورده و به تقوا گراييده بودند، قطعا بركاتى از آسمان و زمين برايشان مى‏ گشوديم، ولى تكذيب كردند، پس به كيفر دستاوردشان گريبان آنان را گرفتيم. (مائده، آیه ۹۶) همچنین خدا درباره نقش ایمان در افزایش ثروت و رزق می‌فرماید:«خداوند برای آنان که کفران نعمت می‌کنند. مثلی زده است: منطقه آبادی که امن [و آرام] و مطمئن بود و همواره روزی‌اش از هر جا می‌رسید؛ اما نعمت خدا را ناسپاسی کردند و خداوند به خاطر اعمالی که انجام می‌دادند، لباس گرسنگی و ترس را بر اندامشان پوشانید.»
2. تقوای الهی: تقوای الهی که از طریق عمل به آموزه‌های اسلام کسب می‌شود(بقره، آیه 21) یکی از مهم‌ترین بسترهای افزایش مال و ثروت است. (مائده، آیه ۹۶)
همچنین خدا درباره نقش تقوا در افزایش ثروت می‌فرماید: «و هر کس تقوای الهی پیشه کند، خداوند راه نجاتی برای او فراهم می‌کند و او را از جایی‌که گمان ندارد روزی می‌دهد. و هر کس بر خدا توکل کند، خداوند امر او را کفایت می‌کند. خداوند فرمان خود را به انجام می‌رساند و او برای هر چیزی اندازه‌ای قرار داده است.»(طلاق، آیات 2 و 3)
3. استغفار: از مهم‌ترین راهکارهای کسب مال حلال و افزایش رزق و ثروت، استغفار است. خدا به صراحت درباره نقش استغفار در ازدیاد رزق و روزی و مال و ثروت می‌فرماید: و گفتم از پروردگارتان آمرزش بخواهيد كه او همواره آمرزنده است تا بر شما از آسمان باران پى‌درپى فرستد و شما را با اموال و پسران يارى كند و برايتان باغ‌ها قرار دهد و نهرها براى شما پديد آورد.(نوح، آیات ۱۰ تا ۱۲) حضرت علی(ع) می‌فرمایند: «الاِسْتِغْفَارُ یَزِیدُ فِی الرِّزْقِ؛ استغفار، روزی را زیاد می‌کند.»(بحارالانوار، ج4، ص277) در حدیث دیگری به کمیل سفارش فرمودند که اگر در رسیدن روزی تو کندی و آهستگی پیش آمد، آن را با استغفار چاره کن: «إِذَا أَبْطَأَتِ الْأَرْزَاقُ عَلَیْکَ فَاسْتَغْفِرِ اللهَ یُوَسِّعْ عَلَیْک؛ هنگامی‌که رسیدن روزی‌ات کند می‌شود، از خداوند آمرزش بخواه تا روزی‌ات را وسیع گرداند.»(تحف‌العقول، 174)
4. عمل صالح: عمل صالح که مطابق آموزه‌های اسلام و شرایع آسمانی باشد، موجب افزایش رزق و روزی و مال و ثروت است؛ خدا به صراحت می‌فرماید: و اگر آنان به تورات و انجيل و آنچه از جانب پروردگارشان به سوي‌شان نازل شده است، عمل می‌کردند؛ قطعا از بالاى سرشان بركات آسمانى و از زير پاهايشان از بركات زمينى برخوردار مى‌‏شدند، از ميان آنان گروهى ميانه‏‌رو هستند و بسيارى از ايشان بد رفتار مى‌كنند.(مائده، آیه ۶۶)
5. کار و تلاش: از راه‌های کسب روزی و افزایش مال و ثروت، کار و تلاش است؛ زیرا اگر انسان فراتر از قسمت روزانه دنبال فضل الهی است، باید تلاش و کوشش کند و دنبال فضل الهی از طرق مختلف از جمله کار و تلاش باشد؛ زیرا از نظر قرآن، قسمت روزانه برای همگان مشخص است(زخرف، آیه 32)، اما فضل، نیازمند جستن است.(روم، آیه 46؛ نور، آیات 32 و 34 و 38؛ نحل، آیه 16؛ روم، آیه 23؛ قصص، آیه 73)
6. صدقه و انفاق: از دیگر راهکارهای قرآنی افزایش مال و ثروت، صدقه و انفاق است، به‌طوری که خدا در قرآن می‌فرماید حتی اگر فقیر از همان اندک سرمایه و ثروت خویش کمی‌ را انفاق کند، خدا به او از فضل خویش کمک کرده و بر مال و ثروتش می‌افزاید. خدا به صراحت در این‌باره می‌فرماید: مثل کسانى که اموال خود را درراه خدا انفاق می‌کنند، همانند دانه‌ای است که هفت خوشه برویاند که در هر خوشه صد دانه باشد، خداوند براى هر کس که بخواهد آن را چند برابر می‌کند و خدا گشایشگر داناست.(بقره، آیه 261) امیرمومنان علی(ع) می‌فرماید: استنزلوا الرزق بالصدقه؛ با صدقه دادن، روزی خود را فرود آوردید.(کافی‌الاسلامیه، ج4، ص3، ح5- تحف‌العقول ص 60- من لایحضره الفقیه ج2، ص 66، ح 1730) آن حضرت در جای دیگر می‌فرماید: اذا أملقتم فتاجروا الله بالصدقه؛ هرگاه دچار فقر و نداری شدید با صدقه با خداوند تجارت کنید. (نهج‌البلاغه، حکمت 258) امام باقر(ع) در این‌باره می‌فرماید: البر و الصدقه ینفیان الفقر و یزیدان فی‌العمر و یدفعان عن صاحبهما سبعین میته سوء؛ کار خیر و صدقه، فقر را می‌برند، بر عمر می‌افزایند و هفتاد مرگ بد را از صاحب خود دور می‌کنند. (من لایحضره الفقیه ج2، ص66،
ح 1729) به سخن دیگر حتی کسانی که به دنبال تکاثر نه کوثر هستند و می‌خواهند بر ثروت خویش بیفزایند، با صدقه دادن می‌توانند ثروت خود را افزایش دهند و بدان برکت بخشند. از نظر آموزه‌های اسلامی کسی یا جامعه‌ای که دچار فقر است، برای رهایی از فقر باید با خداوند تجارت کند و راه تجارت با خدا این است که از اموالی که در اختیار دارد بخشی را انفاق کند و صدقه دهد؛ زیرا در هر مالی چه کلان و چه اندک، حق و سهمی ‌الهی است که خاص سائلان و محرومان است (ذاریات آیه 19؛ معارج، آیات 24 و 25) و باید این حق به آنان بازپرداخت شود؛ اما اگر این سهم در مال شخص و یا جامعه بماند، در حقیقت خیانت در امانت صورت گرفته است و خائن هرگز سود و بهره‌ای نخواهد برد.