اصـلي‌ترين مـوانع در روند پذیرش دوره دکتـری
طی سال‌های گذشته و با افزایش تقاضا برای ادامه تحصیل در مقاطع تحصیلات تکمیلی، پذیرش دانشجو در این مقاطع شتاب گرفت به نحوی که پذیرش دانشجوی کارشناسی ارشد هم‌پایه دانشجویان کارشناسی شد و گسترش دامنه تقاضا در مقطع تحصیلات تکمیلی و به دنبال آن اُفت کیفیت علمی فارغ‌التحصیلان این مقاطع نگرانی کارشناسان آموزش عالی را در پی داشته است. اساتید و اعضای هیئت علمی با سابقه دانشگاه‌ها در گفت‌وگوهایی به واکاوی دلایل این امر و ارائه راهکارهایی برای عدم تکرار این سناریو برای مقطع دکتری پرداختند.
بسیاری از اساتید معتقدند که باید دانشگاه‌ها اختیارات بیشتری در پذیرش دانشجویان دکتری داشته باشند و خودشان با برگزاری آزمون و مصاحبه، دانشجویان را انتخاب کنند. چراکه این کار به رشد کیفی پذیرش دانشجو دکتری کمک می‌کند.
در این راستا، رئیس اسبق سازمان سنجش آموزش کشور و عضو هیئت علمی دانشگاه امیرکبیر، اظهار کرد: آزمونی که در حال حاضر برگزار می‌شود، متاسفانه بر یک مبنا و روند غلط سازماندهی شده و منجر به این می‌شود که افرادی جذب شوند، که به جای داشتن استعداد، دانش و سطح علمی خوب، دارای استعداد محفوظات خوب هستند و توانایی تحلیل و به دست آوردن نتایج جدید را ندارند.
وی ادامه داد: اتفاقی که عملا در دانشگاه‌ها رخ داده، این است که دانشجویانی که دارای عمق دانش بیشتر هستند ولی محفوظات ضعیف‌تری دارند، در آزمون‌های پذیرش دانشگاه که غیراستاندارد هم است، موفقیت کمتری به دست می‌آورند. به این ترتیب، افرادی به دانشگاه‌ها معرفی می‌شوند که بیشتر دارای محفوظات هستند و دانشگاه‌ها مجبورند که از بین این افراد، دانشجویان خود را انتخاب کنند.
نامبرده با بیان اینکه دانشجویانی که در گذشته جذب می‌شدند، از کیفیت بالاتری برخوردار بودند، گفت: اغلب دانشجویانی که در حال حاضر جذب می‌شوند، بیشتر محفوظات خوبی دارند و داشتن توانایی محفوظات خوب چیزی نیست که در دوران دکتری کافی باشد چراکه این افراد نمی‌توانند کارهای تحقیقاتی خود را پیش ببرند و نتایج علمی جدید به دست آورند. به این ترتیب، روندی که طی چند سال اخیر داشته‌ایم، سبب شده نقش دانشگاه‌ها عملا به صفر برسد. چون مصاحبه‌ای که میان داوطلبان انجام می‌شود، از بین بدترین‌ها بوده و انتخاب بین بد و بدتر است. چراکه دانشجویان خوب معمولا درگیر حفظیات نیستند و معمولا افرادی در این آزمون‌های تستی موفق هستند که توانایی حفظیات خوبی داشته باشند.
وی با اشاره به اینکه اگر وضعیت به همین منوال ادامه پیدا کند امکان دارد توسعه علمی کشور به خطر بیفتد، ادامه داد: در دنیا یک روش استاندارد برای پذیرش دانشجو دکتری وجود دارد که ما در گذشته این روش را نهادینه کردیم ولی اجرا نشد. در این روش یک آزمون به نام «GRE» یا آزمون سوابق تحصیلی برگزار می‌شود که سنجش توانایی و معلومات دانشجویان است. زمانی که داوطلبان آزمون می‌دهند، هر دانشگاه نمره مطلوب خود برای پذیرش را اعلام می‌کند. این آزمون به همراه یک آزمون از الزامات است و همه دانشگاه‌ها قبل از ورود دانشجو این آزمون‌ها را برگزار می‌کنند.
يك عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس نيز، با بیان اینکه این روشی که در حال حاضر در پذیرش دانشجویان دکتری دنبال می‌شود، از پایه و اساس درست است، گفت: ایراد ما در اجراست. چون تعداد متقاضیان افزایش یافته، در نتیجه سازمان سنجش یک امتحان عمومی برگزار می‌کند و دانشجو بر اساس نتیجه این آزمون تعدادی از دانشگاه‌ها را انتخاب می‌کند و سازمان سنجش بر اساس رتبه دانشجو، وی را برای انجام مصاحبه و آزمون مرحله دوم، به تعدادی از دانشگاه‌ها معرفی می‌کند. دانشگاه‌ها نیز می‌توانند از طریق مصاحبه و یا مصاحبه به علاوه امتحان کتبی، ارزیابی‌های خود را انجام دهند و دانشجویانی را که صلاحیت بیشتری دارند، پذیرش کنند.
نامبرده تاكيد نمود: سازمان سنجش در سال‌های گذشته این اختیار را به دانشگاه‌ها می‌داد که دانشجویانی که معرفی شدند، یک حدنصابی را برای پذیرش نهایی داشته باشند ولی طی یکی دو سال اخیر این سازمان، این حد نصاب را رعایت نمی‌کند و وقتی این نسبت رعایت نمی‌شود، ممکن است دانشجویانی پذیرش شوند که مورد پذیرش اساتید نیستند. در چنین شرایطی دانشجو به اجبار در موضوعی تحقیق می‌کند که علاقه‌ای ندارد و یا استاد به همکاری با این دانشجو علاقه‌ای ندارد. خیلی از اوقات چنین تحقیقی به نتیجه خوبی هم نمی‌رسد. متاسفانه در کشور ما تعداد زیادی از دانشجویانی که دوره کارشناسی و کارشناسی ارشد را سپری می‌کنند، به دلیل رایگان بودن تحصیل در بسیاری از دانشگاه‌ها متقاضی پذیرش دوره دکتری می‌شوند. این در حالی است که دیگر کشورهای دنیا برای پذیرش دوره دکتری این تعداد دانشجو را ندارند.
عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس ادامه داد: هیچ کدام از فرمول‌هایی که در دانشگاه‌های دنیا برای پذیرش دانشجویان دکتری استفاده می‌شود، دقیقا در دانشگاه‌های ایران قابل عمل نیست. چراکه یک سری از دانشگاه‌های آمریکا، کانادا و اروپا شهریه‌های سنگینی دریافت می‌کنند ولی در ایران به جز یک سری دوره‌ها مانند پردیس، شهریه‌ای از دانشجویان دریافت نمی‌شود. علاوه‌بر این، مدل پذیرش در این دانشگاه‌ها با دانشگاه‌های کشور ما متفاوت است. در دانشگاه‌های آمریکا یک امتحان کلی زبان و هوش برگزار می‌شود و نمره این امتحان به علاوه کارنامه دانشجو به دانشگاه‌ها ارسال می‌شود تا دانشگاه در نهایت انتخاب کند و به دانشجو پیشنهاد پذیرش دهد. در کشور ما به دلیل تعداد زیادی متقاضیان چاره‌ای جز این نیست که برای یکسان کردن، یک امتحان کلی از طریق سازمان سنجش برگزار شود و در این امتحان کلی، فقط مواد پایه‌ای رشته و استعداد تحصیلی و زبان متقاضی ارزیابی شود.
از سوي ديگر، مدیر تحصیلات تکمیلی دانشگاه صنعتی امیرکبیر گفت: در گذشته‌ای نه چندان دور، سازمان سنجش در بحث پذیرش ورود پیدا کرد و قرار شد که یک امتحان کلی بگیرد ولی کم‌کم امتحانات را تخصصی‌تر برگزار کرد. وضعیتی که قبلا وجود داشت، عادلانه‌تر بود. چون دانشگاه‌ها یک سری امتحانات ورودی در نظر می‌گرفتند و نهایتا پذیرش در یک رقابت درست بود و رقابت‌ها صرفا سمت کلاس‌های کنکور نبود و دانشجو طبق درسی که در کارشناسی و کارشناسی ارشد خوانده بود، امتحان می‌داد و بعد مصاحبه می‌شد. این مصاحبه‌ها خیلی جدی‌تر بود و در جلسات طولانی مدت برگزار می‌شد. اینکه اختیار پذیرش بر عهده دانشگاه‌ها قرار بگیرد، طبق روال و طبیعت این دوره است. یعنی طرح در اختیار دانشگاه‌ها باشد و نهایتا استاد راهنما میان داوطلبان انتخاب کند و دانشجویان هم استاد خود را انتخاب کنند.
عضو هیئت علمی دانشگاه امیرکبیر عنوان کرد: ما باید خروجی را در نظر بگیریم. پس از گذشت مدت زمانی، استاد و دانشجو نباید کلافه شوند و بدانند که می‌توانند با یکدیگر همکاری کنند. اگر هم استاد و هم دانشجو همدیگر را برای همکاری انتخاب کنند، این روش هم عادلانه‌تر است و هم استاد راهنما سعی می‌کند دانشجویی با سوابق بهتر پذیرش کند و دانشجو هم در دانشگاه‌های مختلف مصاحبه می‌دهد و قدرت انتخاب دارد. به این ترتیب، انتخاب هم در دست استاد و هم دانشجو قرار می‌گیرد تا بهترین تیم را با هم تشکیل دهند. چرا که مقطع دکتری یک کار تیمی است و تیم باید با هم به یک نتیجه برسند.
نامبرده گفت: در گذشته‌ای نه چندان دور، سازمان سنجش در بحث پذیرش ورود پیدا کرد و قرار شد که یک امتحان کلی بگیرد ولی کم‌کم امتحانات را تخصصی‌تر برگزار کرد. به نظر من به عنوان یک عضو هیئت علمی، وضعیتی که قبلا وجود داشت، عادلانه‌تر بود. چون دانشگاه‌ها یک سری امتحانات ورودی در نظر می‌گرفتند و نهایتا پذیرش در یک رقابت درست بود و رقابت‌ها صرفا سمت کلاس‌های کنکور نبود و دانشجو طبق درسی که در کارشناسی و کارشناسی ارشد خوانده بود، امتحان می‌داد و بعد مصاحبه می‌شد. این مصاحبه‌ها خیلی جدی‌تر بود و در جلسات طولانی مدت برگزار می‌شد. اینکه اختیار پذیرش بر عهده دانشگاه‌ها قرار بگیرد، طبق روال و طبیعت این دوره است. یعنی طرح در اختیار دانشگاه‌ها باشد و نهایتا استاد راهنما میان داوطلبان انتخاب کند و دانشجویان هم استاد خود را انتخاب کنند.
همچنین عضو هیئت علمی دانشگاه هنر در در همين رابطه گفت: روش فعلی که دانشجو با سؤال‌های ۴ جوابه سنجش می‌شود، اشتباه است چراکه دانشجوی دکتری به مقطعی ورود پیدا می‌کند که مقطع نظریه‌پردازی و تحلیل‌ها است. بنابراین باید این توانایی را داشته باشد که رشته تحصیلی خود را به لحاظ نظری ارتقاء دهد، پس ضروری است که ذهن سازمان یافته و تحلیل‌گر و البته فرصت کافی داشته باشد که به طور پیوسته، عمیق و دقیق کار کند. ضمن اینکه کنکور‌های چهار گزینه‌ای، می‌تواند آلودگی‌هایی نیز در بر داشته باشند. به عنوان مثال، در رشته‌هایی ممکن است افرادی مشخص و ثابت در انتخاب سؤالات نهایی تعیین‌کننده باشند و آگاهی متقاضیان از این موضوع منجر به این می‌شود که کتاب‌هایشان به عنوان منبع سؤالات کنکور بارها تجدید چاپ شود، بنابراین جهت اجتناب از این آلودگی‌ها باید نمایندگان دانشگاه‌ها به عنوان طرف‌های حقوقی در تیم طراحی و انتخاب سؤال حضور داشته باشند و دانشگاه‌ها هر ساله نمایندگان خود را به کمیته طراحی سؤال معرفی کنند.
وی با رد شیوه سنجش چهار گزینه‌ای گفت: باید کل دانسته‌های دانشجو تا قبل از مقطع دکتری، مورد آزمون قرار گیرد آن هم به گونه‌ای که توانایی تحلیل و سازمان‌یافتگی ذهنی دانشجو در کنار دانش علمی توامان بررسی شود، لذا باید سؤالات به صورت تشریحی طراحی شود و همراه با مصاحبه تکمیل گردد. در شرایط فعلی که امتحان گزینش به صورت سؤال ۴ جوابی است، الزاما دانشجویی که نمره بالاتری کسب کرده، از سطح کیفی بالاتری برخوردار نیست و سنجش ۴ گزینه‌ای به دلیل قابلیت محدود، روش مناسبی برای پذیرش دانشجویان مقطع دکتری نیست.
در عين حال، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی در اين باره معتقد است: سند آمایش ملی آموزش عالی به ویژه در تحصیلات تکمیلی، راه‌حلی است که می‌تواند به بهبود شرایط فعلی در نظام آموزش عالی کمک کند. با این سند در ابتدا سنجیده می‌شود که آیا پذیرش دانشجو با این تعداد نیاز است یا خیر؟ اگر نیاز بود، ببینیم مشکل از کجاست و برای آن مشکل دانشجو پذیرش کنیم. در حال حاضر ما آزمون‌هایی که می‌گیریم، مناسب دانشجویان دکتری نیست.
نامبرده تصریح کرد: در گذشته دانشگاه‌ها مستقل بودند و خودشان دانشجوی دکتری را پذیرش می‌کردند که به نظرم ممکن بود در این شیوه کمی بی‌عدالتی رخ دهد و دانشجویان کیفی‌تری جذب دانشگاه‌ها می‌شدند و شیوه بهتری بود چراکه دانشگاه‌ها در آزمون‌هایی کتبی، سؤال‌های تحلیلی از دانشجویان می‌پرسیدند. اگر سازمان سنجش این توانایی را داشته باشد که شیوه فعلی را به خوبی برگزار کند، این شیوه خوب است ولی متاسفانه این کار را به شیوه خوبی انجام نمی‌دهد. سازمان سنجش برای یک دانشگاهی، دانشجو دکتری جذب می‌کند ولی از اساتید آن دانشگاه برای تست کنکور راهنمایی نمی‌گیرد.
وي با بیان اینکه «دخالت همزمان سازمان سنجش و دانشگاه در پذیرش دانشجو دکتری یک حُسن است»، عنوان کرد: جذب دانشجویی که مُحق تحصیلات تکمیلی باشد، با این تعداد قابل قبول است. ما در کشور این تعداد دانشجوی دکتری جذب می‌کنیم ولی آیا شاهد این بوده‌ایم که هر دانشجو با رساله خود که این همه هزینه برای کشور دارد، یک حرف خوب بزند؟
به گفته این عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، مشکل از بد اجرا کردن ایده‌های خوب، نداشتن سند آمایش آموزش ملی در تحصیلات تکمیلی و عدم توجه به سند نقشه جامع ملی کشور و سند نظام علم و فناوری و سیاست‌های کلی نظام است.
افزون بر اين، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران نيز، بهترین شیوه برای پذیرش دانشجویان مقطع دکتری را برگزاری یک امتحان جامع و کلی دانست و گفت: در دانشگاه‌های برتر دنیا غربالگری اولیه با یک آزمون پایه انجام می‌شود که به پذیرش کیفی دانشجویان منجر می‌شود.
وی افزود: قسمت متمرکز پذیرش دانشجویان دکتری که توسط سازمان سنجش برگزار می‌شود، به نوعی یک غربالگری اولیه و معقول است. عمدتا برای دانشجویان دکتری، پس از اینکه این دوره غربالگری اولیه انجام شد و عده‌ای از مخاطبان شرایط عمومی ورود به دوره را داشتند، بقیه مراحل باید به صورت مصاحبه و ارسال مدارک و به شکل نیمه متمرکز در خود دانشگاه انجام گیرد. در این صورت نتیجه مطلوب‌تر خواهد بود.
نامبرده ادامه داد: در همه کشورهای دنیا، اصولا پذیرش دانشجو دکتری بر اساس پرونده تحصیلی و توانایی متقاضی است و یک سری مستندات دارد و بعضا برخی دانشگاه‌ها مصاحبه‌های آنلاین دارند ولی عمده پذیرش بر اساس کارنامه تحصیلی دانشجویی است که قصد تحصیل در مقطع دکتری را دارد. همچنین اگر دانشگاه بخواهد برای دانشجو یک فاند هم تامین کند، بايد یک مصاحبه آنلاین دیگر هم انجام دهد. ولی روشی که در کشور ما اجرا می‌شود، تفاوتی در پذیرش دانشجویان با کیفیت ندارد.
وی افزود: اگر پذیرش دانشجویان دکتری کاملا بر عهده دانشگاه‌ها قرار گیرد، از آنجاکه تعداد متقاضیان زیاد است، وقت زیادی از دانشگاه‌های مختلف گرفته می‌شود. پس بهتر است سازمان سنجش یک آزمون عمومی مانند «GRE» برای تعیین صلاحیت دانشجویان برگزار کند تا غربالگری کلی از متقاضیان انجام شود. و اگر به عنوان مثال اگر سهم کل دانشگاه‌ها ۵۰۰ است، ۴ برابر این ظرفیت، دانشجو انتخاب شود و فقط این تعداد افراد با دانشگاه‌ها مکاتبه کنند و در صورت احراز شرایط اختصاصی دانشگاه‌ها وارد مقطع دکتری شوند.
به علاوه، عضو هیئت علمی دانشگاه امیرکبیر، راهکار بهبود شرایط در پذیرش دانشجویان مقطع دکتری را کاهش حداکثری مداخله وزارت علوم در پذیرش دانشجو دانست و افزایش اختیارات دانشگاه‌ها را به نفع شرایط موجود عنوان کرد. در کشورهای خارجی زمانی دانشجوی دکتری پذیرش می‌شود که دانشگاه بتواند بودجه و هزینه‌های تحقیقات دانشجو را تامین کند و این حمایت تا حدی است که حتی شهریه دانشجو هم پرداخت می‌شود. در حالی که این سیستم متمرکز و این سیستمی که در حال حاضر در کشور ما وجود دارد، مناسب نیست و آنطور که باید و شاید دانشجویان از دانشگاه اختیارات لازم را ندارند.
نامبرده با بیان اینکه در کشورهای توسعه یافته شرایطی که ما برای پذیرش دانشجوی دکتری داریم، وجود ندارد، افزود: همچنین این روش که پذیرش دانشجوی دکتری تماما به عهده دانشگاه باشد و نهادهای متولی مانند وزارت علوم فقط نظارت کنند، نیز در کشور دیگری وجود ندارد. باید دید این نظارتی که تعریف می‌کنیم چه ویژگی‌هایی دارد و تا چه حد است و وزارت علوم تا چه اندازه در این امر مداخله می‌کند.
وی با اشاره به اینکه کیفیت دانشجوی دکتری بستگی به این دارد که چه‌قدر وزارت علوم مداخله می‌کند، خاطرنشان کرد: اگر مانند روال سال‌های قبل متناسب با چیزی که دانشکده می‌خواهد، دانشجوی دکتری پذیرش می‌شد، شرایط متعادل‌تر بود. مثلا وزارت علوم ۵ برابر تعداد مورد نیاز دانشجو به دانشگاه معرفی می‌کرد و دانشگاه از بین این افراد مصاحبه و گزینش را انجام می‌داد.
اين استاد دانشگاه در ادامه اظهار داشت: تجربه شخصی من نشان داده که هرچه مداخله وزارت علوم کمتر باشد، کیفیت دانشجویان مقطع دکتری بالاتر است. زمانی‌که پذیرش دانشجو از میان دانشجویان ممتاز انجام می‌شد، میزان خروجی پژوهش‌ها در قالب مقالات، کتابها یا اختراعات بیشتر بود و عملکرد دانشجویان ممتاز که از طریق سابقه تحصیلی پذیرش شده بودند، درخشان‌تر بود. این مسئله یک شاخص است و نشان می‌دهد در مجموع، دانشجویی که خارج از سیستم کنکور سراسری پذیرش شده، نسبت به دانشجویانی که با کنکور پذیرش شده‌اند، عملکرد بهتری دارد. در نتیجه این نشان می‌دهد که اگر دانشگاه‌ها اختیارات بیشتری داشته باشند، عملا عملکرد بهتر خواهد بود.
به نقل از ایسنا، عده‌ای از اساتید بازگشت به شیوه پذیرش در دوره‌های گذشته را به نفع شرایط فعلی می‌دانند و عده‌ای نیز معتقدند که مشکل، بد اجرا کردن شیوه فعلی است. با توجه به کیفیت فعلی دانشجویان دکتری و گلایه‌های اغلب اساتید از این میزان کیفیت، باید دید که مراجع ذیربط چه اقدامی برای کاهش کمی تعداد دانشجویان دکتری و افزایش عملکرد کیفی آنها ترتیب خواهند داد.