ابزارهای نظارتی و مراقبتی خداوند بر انسان
علی محمدخانی
انسان؛ زیرنظر دوربین‌های مداربسته خداوند
از نظر آموزه‌های قرآن، هر انسانی در دنیا از جهات گوناگون تحت نظارت و مراقبت شدید است تا کوچک‌ترین جزئیات فکری و عملی او ثبت و ضبط و بر اساس آن داوری شود.
انسان در طول زندگی دنیوی خویش به عنوان «مکلف» مسئول است تا تکالیف و وظایفی که بر عهده او گذاشته شده را به درستی بشناسد و بر اساس آن عمل کند تا بتواند پاسخگو باشد.
خدا در قرآن می‌فرماید: آدمى هيچ سخنى را به لفظ درنمىآورد و کاری را انجام نمی‌دهد، مگر اينكه مراقبى آماده نزد او آن را ضبط مىکند. (ق، آیه ۱۸)
این مراقبت دقیق از سوی خدا نسبت به انسان‌ها از آن روست که انسان‌ها به عنوان خلیفه الله در زمین مسئولیتی دارند که می‌بایست به آن عمل کرده و پاسخگو باشند؛ از این رو همه انسان‌ها از نظر قرآن موجودات مسئولی هستند که باید پاسخگوی عملکرد خویش باشند؛ بنابراین در هر کاری که وارد می‌شوند باید عاقلانه و عالمانه باشد تا بتوانند پاسخگوی رفتار خویش بر اساس عقل و علم باشند قرآن می‌فرماید: و چيزى را كه بدان علم ندارى دنبال مكن! زيرا گوش و چشم و قلب همه مورد پرسش واقع خواهند شد و از عملکرد آنها سؤال می‌شود.(اسراء، آیه ۳۶)
بر همین اساس انسان نباید در گفتار، سخنی را بر اساس ظن و گمان بگوید و با ظن و گمان کاری را انجام دهد، بلکه بر اساس عقل و علم باشد. پس اگر بر اساس هواهای نفسانی یا نادانی و جهالت علمی و عقلی باشد می‌بایست پاسخگو باشد و مجازات و تنبیه را بپذیرد.(اسراء، آیات 37 و 38؛ نجم، آیات 23 و 28؛ یونس، آیه 36)
خدا در قرآن بیان می‌کند که خود مستقیم به نظارت عملکرد انسان می‌پردازد. البته برای اینکه اعتراضی نباشد شاهدانی از خودش از اعضا و جوارح (فصلت، آیه 21)، پیامبران از جمله پیامبر اکرم به عنوان شاهد شاهدان(نحل، آیه 89؛ توبه، آیه 9) و امامان معصوم، (توبه، آیه 105)، همه عملکردهای انسان را می‌بینند.
خدا به انسان‌ها هشدار می‌دهد که اگر به سبب کوردلی، خدا را نمی‌ببینند، بدانند که خدا آنان را می‌بیند و تحت نظر و مراقبت دارد: أَلَمْ يَعْلَمْ بِأَنَّ اللَه يَرَى؛ مگر ندانسته كه خدا مىبيند. (علق، آیه ۱۴)
باید توجه داشت که ايمان به نظارت خداوند باعث مي‌شود تا هنگام رفتار نابهنجار احساس شرم از خداوند انسان را فرا بگيرد. همچنين ايمان به نظارت الهي نوعي احساس آرامش روحي را در انسان به وجود مي‌آورد كه از پيامدهاي آن ايجاد شخصيت سالم است.
این همه نظارت و رویت و مراقبت از آن روست که انسان بداند همواره کس یا کسانی او را تحت نظر دارند. لذا باید در عملکرد خویش دقت تمام داشته باشد؛ زیرا حضور چیزی فراتر از دوربین‌های امنیتی که همه احوالات ظاهر بلکه باطن انسان از نیت‌ها را خبر دارد، جای هیچ‌گونه بهانه و عذری را نمی‌گذارد. در حقیقت کسی که در محضر خدا و ده‌ها شاهد دیگر از جمله شواهدی از درون یعنی اعضا و جوارح خودش است، به طور طبیعی با عقل و علم عمل کرده و بر خلاف ماموریت و مسئولیت خود، حرکتی و کاری را انجام نمی‌دهد.
انسان‌ها، تحت مراقبت عیون خداوند
بنابراین نخستین ناظر بر عملکرد انسان افزون بر خودش، خداوند است؛ که نظارت مطلق بر کلیه اعمال و حرکات فرد و افراد دارد. خدا به مردم هشدار می‌دهد که همه چیز در برابر «عیون» ما قرار دارد: «در راه ابلاغ حکم پروردگارت صبر و استقامت کن، چرا که تو در حفاظت کامل ما قرار دارى».(طور، آیه 48)
واژه «عیون» در فرهنگ اسلامی به جاسوسان حکومتی اطلاق می‌شد که رفتار کارگزاران حکومتی و دشمنان را زیر نظر داشتند و به رهبران می‌رساندند. امیرمومنان بارها در خطبه‌ها و سخنرانی‌های خویش از وجود عیون خویش خبر می‌دهد که گزارش‌های محرمانه از حرکات و فعالیت‌های کارگزاران و دشمنان را به اطلاع آن حضرت(ع) می‌رساندند.
همچنین خدا از شهود خویش سخن می‌گوید که نظارت کامل بر عملکرد ظاهر و باطن انسان دارند. در قرآن بارها واژه شهید به معنای نظارت کامل مورد استفاده قرار گرفته است. خدا می‌فرماید: « در آن روز که خداوند همه آنها را بر مىانگیزد و از اعمالى که انجام دادند با خبر مىسازد، اعمالى که خداوند حساب آن را نگه داشته و آنها فراموشش کردند؛ و خداوند برهر چیز شاهد و ناظر است».(مجادله ، آیه 6)
از آنجا که علم الهی علم حضوری شهودی است همه چیز در نزد خدا حاضر و مشهود است. بنابراین چیزی به نام «سرّ یا خفی یا اخفی» معنا ندارد که بر خدا پوشیده باشد. خدا در‌باره علم خویش به عملکرد و نیات انسان می‌فرماید: « او چشمهایى را که به خیانت مىگردد و آنچه را سینهها پنهان مىدارند، مىداند».(مومن ،آیه 19.)
البته چنانکه گذشت نظارت خدا محدود به خود یا اعضا و جوارح انسانی(نور، آیه 24؛، آیه 20) نیست، بلکه شامل فرشتگان (ق، آیه 18) نیز می‌شود. در حقیقت خدا به عنوان مدیریت هستی که ربوبیت و پروردگاری می‌کند لازم می‌بیند که براى انسان مأمورانى از فرشتگان قرار دهد تا تمام اعمال و کردار انسان‌ها را دقیقاً ثبت کنند(همان) اینان هر چه که انسان انجام می‌دهد به عنوان فعل انسانی می‌بینند و می‌دانند. البته نظارت آنان همراه با حفاظت است که بیانگر نوعی مدیریت نظارتی عالی است تا احیانا بر خلاف مقدرات اتفاقی رخ ندهد و رفتار انسان محدود به دایره مشیت حکیمانه الهی باشد که مقدرات کلی است.(انفطار، آیات 10 تا 12)
دامنه نظارت خدا تا جایی گسترده می‌شود که نظارت میدانی نیز وجود می‌یابد. از همین رو نظارت مکان و طبیعت نیز جزو نظارت‌های همگانی الهی نسبت به انسان به عنوان کارگزار و خلیفه الهی قرار می‌گیرد. این گونه است که زمین نیز اخبار خویش را در‌باره عملکرد انسان بیان می‌کند.(زلزال، آیه 4؛ نور، آیه 64)
به هر حال برای هر انسانی از انواع نظارت‌ها و مراقبت‌ها از سوی خدا در نظر گرفته شده تا انسان تحت مراقبت و محافظت کامل عملیاتی را داشته باشد که مطابق فلسفه آفرینش است؛ بنابراین اگر بخواهد بر خلاف آن عمل کند باید پاسخگوی رفتار خلافی باشد که مجازات دنیا و آخرت برایش وضع شده است. (طارق ، آیه 4)
نفس لوّامه به عنوان یکی از ابزارهای نظارتی خدا در وجود انسان است تا اگر برخلاف خلافت الهی عملی کرد، او را بیدار کرده و هشدار داده و سرزنش نماید تا به مسیر اصلی بازگردد و خطا را جبران کند.
نظارت همگانی انسان‌ها
نسبت به یکدیگر
یکی از اقسام نظارت‌ها و مراقبت‌های الهی، نظارت همگانی در قالب ولایت همگانی امر به معروف و نهى از منکر است. خدا از مومنان خواسته تا در یک اجتماع قرآنی مراقب و ناظر عملکرد یکدیگر باشند و هرگاه بر خلاف واجبات، عملی صورت گرفته شخص خاطی را به واجبات رهنمون کنند و اگر منکر و زشتی و نابهنجاری بر خلاف شریعت صورت گرفت هشدار دهند تا به اصلاح و بازسازی فکری و عملی خویش بپردازند. بی‌گمان فریضه امر به معروف و نهى از منکر مهم‌ترین وسیلهاى است که سایر فرایض الهى را در فرد و جامعه، جامه عمل مىپوشاند و این گونه رفتارهای فردی و اجتماعی انسان تحت مراقبت و نظارت دقیق همگانی قرار می‌گیرد تا در مسیر حرکت عمومی قرار گیرد که فلسفه آفرینش انسان و خلافت الهی است.(توبه، آیه 71؛ آل عمران، آیات 104 و 114)