سعید مستغاثی
در ابتدای فیلم «خروج»، تازه‌ترین ساخته ابراهیم حاتمی‌کیا، بالگرد رئیس‌جمهوری که عازم افتتاح یک پروژه نفتی بوده، دچار نقص فنی شده و ناگزیر در کشتزارهای پنبه «رحمت بخشی» (فرامرز قریبیان) فرود می‌آید. باد پره‌های بالگرد، پنبه‌ها را از گیاه جدا کرده و در هوا می‌پراکند. در حالی که مامور محافظ رئیس‌جمهوری تقاضای تلفن ثابت دارد. در شرایطی که بالگرد دوم آماده فرود در همان زمین‌های کشت پنبه می‌شود، رحمت با طعنه به مامور می‌گوید: «این ذراتی که در هوا پخش شده، برف نیست و پنبه حاصل دسترنج یک سال ماست». مامور قول جبران خسارت می‌دهد و به رحمت می‌گوید آنکه بالگردش در زمین‌های او نشسته، رئیس‌او هم هست. وقتی رحمت اظهار می‌دارد که رئیسی ندارد، مامور تاکید می‌کند که «او رئیس‌همه است، او رئیس‌جمهور است». رحمت هم (آنچنانکه در یکی از دیالوگ‌های بعدی‌اش اظهار می‌دارد) از رئیس‌جمهوری پذیرایی می‌کند.
این صحنه در واقع می‌تواند کلیت درونمایه فیلم «خروج» را به نمایش بگذارد. درون مایه‌ای که اعتراض منطقی و آرام و متین انسانی زحمتکش را در مقابل ضایع شدن حقش منعکس کرده ضمن اینکه مردم داری و مهمان نوازی او را نیز علیرغم ضرری که متحمل شده، نشان می‌دهد. این موضوع دقیقا در مقابل تئوری فیلمی همچون «جوکر» قرار می‌گیرد که درون مایه اصلی امسال سینمای هالیوود برای انتخاب و گزینش فیلم‌های فصل جوایز 2019 بود که در نهایت به مراسم اسکار ختم می‌شود. درونمایه‌ای که بخشی از چالش عمده امسال غرب یعنی شورش‌های یکساله شنبه‌ها در فرانسه علیه نولیبرال سرمایه‌داری محسوب شد تا با نوعی تحریف، این جنبش‌های اعتراضی را ناشی از اغتشاش و خشونت‌های وحشیانه جوکرهای نقابدار علیه سرمایه‌داران حامی نظم و قانون القاء کنند.
فیلم «جوکر» آخرین محصول کمپانی برادران وارنر (از استودیوهای اصلی هالیوود) در 31 اوت 2019 در جشنواره فیلم ونیز اکران شد.جشنواره‌ای که نخستین مرحله از انتخاب فیلم‌ها برای فصل جوایز و نهایتا مراسم اسکار محسوب می‌شود. فیلم «جوکر» درباره فردی از قشر فرودست کلان شهری به نام «گاتهام سیتی» است با ویژگی بی‌هویتی و عقده‌مند بودن که به دلیل تحقیر و توهین و همچنین کاهش یا قطع خدمات اجتماعی و فشار اقتصادی و بیکاری، علیه طبقه فرادست طغیان کرده و اقداماتش، گروهی از افراد مشابه را که ماسکی شبیه او بر صورت زده‌اند، به شورش در مقابل سرمایه‌داران بر می‌انگیزد. شورشی خشونت بار، وحشیانه و با تخریب اماکن عمومی و کشتار افرادی که نماد و نشانه برقراری نظم در جامعه هستند.
فیلم «جوکر» در شرایطی به نمایش درآمد که نزدیک به 10 ماه از اعتراضات و شورش‌های شنبه‌ها در فرانسه می‌گذشت، جنبشی که اساسش را بر نفی نولیبرال سرمایه‌داری گذارده بود. فیلم «جوکر» در واقع با نسخه پیچی خشونت حداکثری سعی در دگرگون نشان دادن شورش‌های فرانسه داشت.
یک ماه بعد و در اول اکتبر 2019 اعتراضات در عراق و سپس دو هفته بعد از آن در لبنان علیه فشارهای اقتصادی و بیکاری و مالیات بر بنزین آغاز شد. اعتراضاتی که در ابتدا آرام و بدون خشونت و علیه سیستم نولیبرال سرمایه‌داری بود ولی با ورود عده‌ای «جوکر» به ماجرا به همان خشونت افسارگسیخته کشیده و سمت و سویش تغییر کرد. حتی افرادی با ماسک «جوکر» در شورش‌های یاد شده حضور پیدا کردند و تصاویرشان منتشر شد.
سرانجام کمتر از یک ماه پس از لبنان و بعد از اعلام گرانی بنزین، اعتراضاتی در ایران هم شروع شد. اعتراضاتی که طی سال‌های قبل نیز به خاطر بیکاری و گرانی و تورم و تعطیلی کارخانه‌ها ناشی از به‌کارگیری شیوه غلط در خصوصی‌سازی، در واقع علیه نولیبرال سرمایه‌داری دولتی وجود داشت و همواره به طور آرام و بدون خشونت (براساس آمار موجود در بیش از 320 مورد) برگزار شده بود اما این بار مثل دو مورد عراق و لبنان با ورود گروه «جوکر»ها به خشونت حداکثری و بی‌سابقه‌ای کشیده شد. به این ترتیب اعتراضات ضد سرمایه‌داری هر 3 کشور فوق (در جبهه‌ای ضد صهیونیستی قرار می‌گیرند) به شورش علیه نظام‌هایی بدل شد که اساسا با لیبرال سرمایه‌داری میانه‌ای نداشتند!
اما فیلم «خروج» درباره اعتراض و تفاوت آن با اغتشاش است، اعتراض گروهی از کشاورزان که محصول پنبه یک ساله آنها براثر آب شوری که با سهل‌انگاری یک سازمان دولتی درپای زمین‌هایشان رها شده، از بین رفته است. مسئولین محلی دولت علی‌رغم قول‌هایی که داده ‌اما جبران خسارت نکرده‌اند و 8 نفر از کشاورزان در کنار رحمت که به تازگی فرزندش شهید شده، با تراکتورهای خود راهی تهران می‌شوند تا حرف و سخن خود را به گوش رئیس‌جمهوری برسانند.
این همان اعتراض قشر فرودست به طبقه فرادست به نظر می‌آید. مشابه همان درون‌مایه امسال فصل جوایز 2019 سینمای هالیوود. در حالی که در فیلم‌های برگزیده امسال هالیوود دو طرف ماجرا به خصوص قشر فرودست، هویتی کاملا متضاد با آنچه کشاورزان روستایی فیلم «خروج» داشتند را بروز می‌دهد. قشر فرودست فیلم‌های فصل جوایز 2019 هالیوود با ویژگی بی‌هویتی، رذالت، خشونت طلبی و تخریب‌گری علیه طبقه فرادست نولیبرال سرمایه‌دار طغیان و شورش می‌کند. آنچه تقریبا کم یا زیاد و به‌اشکال مختلف در تمامی فیلم‌های فصل جوایز که 3 روز دیگر در مراسم اسکار 2020 شرکت دارند، به چشم می‌خورد؛ از فیلم «روزی روزگاری در هالیوود» تا «مرد ایرلندی» و «داستان ازدواج» و «انگل» و «ما» و «زنان کوچک» و «جوجو رابیت» و «وداع» و «دو پاپ» و...
طبقه فرودستی که در فیلم «خروج» اعتراض می‌کند، هیچ نسبتی با کاراکتری همچون «جوکر» و تئوری او ندارد. از 8 نفر کشاورزی که راهی تهران می‌شوند، 3 نفر پدر شهید و یک نفر زن به نام«مهربانو» (پانته آ پناهی‌ها) همسر شهید است. بقیه هم پیرمردهای محترمی مانند ملای روستا (مهدی فقیه) هستند که حتی آزارشان به مورچه هم نرسیده است. همه زندگی آنها زمین و محصولی بوده که از دست رفته و تراکتوری که با آن برای گرفتن حق شان به تهران می‌روند.
طبقه فرادست دولتی همچون فرماندار و مشاور رئیس‌جمهور هم (که با ایفای نقش شریفی‌نیا خیلی بامعنی شده) مثل سرمایه‌داران فیلم «جوکر» از جمله توماس وین (شخصیت بزرگ گاتهام سیتی) آنها را تهدید کرده، تحقیر می‌کنند و اغتشاش گر لقب می‌دهند، به شکستن امنیت متهم کرده و به توبه فرا می‌خوانند اما رحمت و دوستانش حرکت خود را با همان آرامش و منطق به سوی تهران ادامه می‌دهند.
حرکت اعتراضی آرام و منطقی که علیرغم همه تهدیدات و بگیر و ببند و برداشت‌های مختلف، سرانجام شنیده می‌شود و در میان همه برنتابیدن‌های دولتی‌ها، فردی امنیتی غیر‌دولتی (کامبیز دیرباز) وجود دارد که آنها را درک کرده و می‌فهمد و سعی دارد از میانه مسیر به نوعی از این کشاورزان معترض حفاظت و حمایت کرده تا به مقصدشان برسند.
اعتراض کشاورزان فیلم «خروج» در سال‌های اخیر مسبوق به سابقه است و طی همین سالها بارها به دلیل سوء مدیریت در زمینه کشاورزی، خیل عظیمی از محصولات آنها به باد فنا رفته، خانواده‌های روستایی زیادی، زندگی خود را از دست داده و بسیاری از زمین‌های حاصلخیز نابود شده است. در صحنه‌ای از فیلم، رحمت و دوستانش به زمین بزرگی می‌رسند که گویا قبلا محل کاشت گندم بوده و اینک با نابودی آن زمین، مکان انبار اتومبیل‌های آخرین مدل وارداتی شده است. یکی از کشاورزان معترض می‌گوید «دیگر این محصولات با آب شور و یا عدم آبیاری نابود نمی‌شوند!»
صحنه یاد شده تقریبا می‌تواند هدف اصلی اعتراض کشاورزان را نشان دهد؛ سرمایه‌دارانی که منافع خود را در نابودی کشاورزی و تولید ملی از یک طرف و واردات کالاهای مصرفی و لوکس خارجی از طرف دیگر دیده و می‌بینند. در واقع کشاورزان معترض علیه همان نولیبرال سرمایه‌داری خروج کرده‌اند و شاید همه حرفی که رحمت برای گفتنش تا دفتر ریاست‌جمهوری می‌رود، همین باشد.
حاتمی‌کیا با ساختاری وسترن‌گونه به سراغ خروج کشاورزان روستایی رفته است. نماهای لانگ شات و متنوع از صف طویل تراکتورهای کشاورزان معترض در دل دشت و صحرا و جاده‌های بیابانی در کنار کلوز آپ‌های تاثیرگذار از چهره‌های رنج دیده و عرق کرده آنها بعضا آثاری مانند «سیمارون» یا «رود سرخ» را به ذهن متبادر می‌سازد. حرکات آرام دوربین، ریتم ملایم تدوین و موسیقی هماهنگ، به خوبی این حرکت اعتراضی گروهی کشاورز مسن با تراکتور را همراهی کرده است.
حاتمی‌کیا در واقع با فیلم «خروج»، تئوری نژادپرستانه غرب در فیلم «جوکر» برای معترضین ضد سرمایه‌داری را باطل نموده و شاید بتوان گفت که او علیه تئوری«جوکر» خروج کرده است.