چگونه فارسی را پاس بداریم؟ - بخش پایانی
واژه گزینی فارسی ضرورت زبان علم دنیا
فاطمه داداشی
پاسداشت زبان فارسی و مراقبت از ورود کلمات و لغات بیگانه یکی از وظایف مهم و حیاتی مسئولان ذیربط خصوصا فرهنگستان زبان و ادب فارسی، اساتید و دانشجویان زبان فارسی و کارشناسان و صاحب نظران است.
امروزه با هجوم تکنولوژی‌های روز جهانی و پدیدار شدن دستگاه‌های روز زندگی همچون کامپیوتر، کولر، سی دی، فلاش، هارد، پکیج و... و هجوم این لغات غیر ایرانی به زبان و ادب فارسی، ضرورت دارد تا هر کدام از این اصطلاحات خارجی به نوعی معادل مناسب فارسی آن پیدا و منتشر شود تا افکار عمومی قبل از اینکه معادل بیگانه این لغات را یاد بگیرد به عنوان فارسی این موارد توجه کند.
از طرفی هم سخن گفتن فارسی سلیس و جلوگیری از ورود لغات بی‌هویت و نامفهوم نیز از جمله وظایف مراکز ادبی ذیصلاح است و باید به هر شکل ممکن فارسی را پاس بداریم و مراقب باشیم خدشه‌ای به این گویش اصیل ایرانی وارد نشود.
تکلم فارسی خالص
دکتر یدالله جلالی پنداری استاد زبان و ادبیات فارسی ونویسنده و مولف درباره جا افتادن تکلم فارسی خالص درمیان مردم می‌گوید: : « چون زبان، وسیله تفهیم و تفاهم است باید ببینیم که مخاطب ما چه اندازه متوجه سخنان ما خواهد شد. همه کسانی که فارسی خالص صحبت می‌کنند یا علاقه دارند می‌گویند که این کم‌کم باید جا بیفتد، حالا این کم کم جا افتادن مشمول مروز زمان می‌شود و این مرور زمان چیزی است که کم کم باید در دستگاه‌های اداری ما سرایت بکند.»
وی تصریح می‌کند: «از مثال‌های مصداقی می‌توان چیزهایی که در زندگی روزمره به کار برده می‌شود نام برد. مثلا در یک دوره‌ای پیکره را به عنوان عکس به کار می‌بردند، هم اکنون تغییر پیدا کرده و بنام مجسمه به کار می‌برند.»
ایران شناسی در سرزمین ایران
پورداود را بنیادگذار ایران‌شناسی در سرزمین ایران، و زنده‌کننده فرهنگ و زبان ایران‌باستان دانسته‌اند. وی از کودکی به دانستن اوضاع ایران قدیم علاقه‌مند بود و چون به سن رشد رسید، مطالعه کتابهایی را که راجع به ایران باستان بود، بر مطالعه کتاب‌های دیگر ترجیح داد و به خصوص کتاب‌های مربوط به دین زردشتی بیش از همه توجه او را به خود جلب کرد و سال‌های دراز در این باره به تحقیق پرداخت(پورداود، مقدمه بر یشتها، ۱۱-۱۲) و با آگاهی وسیعی که از زبان‌های فرانسه، آلمانی، انگلیسی، عربی و ترکی ودیگر زبان‌های کهن داشت، تمام کتاب‌های مربوط به ایران قدیم را - که به زبان‌های گوناگون نوشته شده بود - در کتابخانه شخصی گرد آورد و تا آخرین دقایق حیات به مطالعه و بررسی سرگرم بود و در این راه از مباحثه و مکاتبه با دانشمندان بزرگ ایران‌شناسی دنیای غرب از جمله مارکوارت، مان، هارتمان، فرانک، شدر، براون، میتووخ، مینورسکی، ولف و بلوشه دریغ نمی‌کرد. بر اثر کوشش‌های پیگیر او ایرانیان می‌توانند اوستا را به زبان فارسی ساده امروزی مطالعه کنند و از اوضاع و رسوم و اخلاق و مواعظ و حکم، معتقدات دینی، روایت‌های تاریخی و اساطیری نیاکان خودآگاه شوند. خدمت بزرگ او درباره تفسیر اوستا به خدماتی تشبیه شده است که گروته و راولینسون در قرن نوزدهم نسبت به کشف الفبای میخی کردند و دنیا را از تاریخ قوم آریایی و ایران هخامنشی آگاه ساختند.
با در نظر گرفتن سیاق عبارت‌های اوستایی و دور بودن آنها از شیوه زبان فارسی امروز و نیز با توجه به متن مشکل و پر از ابهام اوستای نخستین، اهمیت کار مترجم روشن می‌شود. مترجم آن می‌کوشید ترجمه‌ای روان از اوستا به دست دهد و بدون آنکه از حدود قواعد زبان فارسی دور شود، با استفاده از واژه‌های کهن، ترکیباتی رسا و خوش‌آهنگ پدید آورد. امتیاز دیگر کار او مقدمه و توضیحاتی است که برای هر یک از بخش‌های اوستا نگاشته است. این مجموعه علاوه بر تفسیر و ترجمه، لغت‌نامه بزرگی در ریشه‌شناسی واژه‌های ایرانی نیز هست و از بهترین مآخذ برای پی بردن به فرهنگ ایران‌باستان به‌شمار می‌آید.
حال سؤال اساسی اینجاست که برای استفاده از زبان و ادبیات فارسی و ترویج آن در منطقه چکار باید کرد؟
دکتر بهرام پروین گنابادی استاد دانشگاه با بیان اینکه اینکار از گذشته نیز بوده وآن را انجام می‌دادند، می‌افزاید: «هم اکنون خوشبختانه با آینده نگری که رئیس‌فرهنگستان زبان و ادب فارسی با بوجود آوردن بنیاد سعدی انجام داده خیلی از نیازها برطرف شده است و زبان فارسی در تمام کشورهای دنیا طالبانی دارد و خیلی‌ها می‌خواهند این زبان را بیاموزند، منتهی این باید از طرف ما با تالیف کتاب‌های آموزشی که کار را راحت‌تر بکند انجام گیرد.»
وی ادامه می‌دهد: «باید توجه کنیم که ما در مقایسه با آموزش زبان انگلیسی چند کتاب آموزش زبان فارسی داریم؟ کتابهایی که خیلی راحت درس فارسی را به دانش آموزان خارجی یاد بدهند جز «آزفا» و یکی دو کتاب که برمبنای تجربیات شخصی در خارج از کشور شکل گرفته است ما کتاب آنچنانی در این زمینه نداریم. این پشتیبانی‌ها اگر با بنیاد سعدی که متولی اینکار هست انجام گیرد با تربیت مدرسانی که بتوانند به دانشجویان آن زبانی که می‌خواهند یاد بدهند تربیت اینها جایگاه خوبی پیدا خواهد کرد و ما مدام می‌شنویم که مشتاقان زبان فارسی در تمام دنیا زیادند منتهی امکانات آموزشیش کم است.»
نگاهی به تاریخچه فرهنگستان زبان فارسی
در سال 1313 وزارت معارف كه انجمن‌هايي از كارشناسان و اربابان فن براي معادل سازي در واژگان فارسي برپا كرده بود و آكادمي طب نيز جزئي از آن به حساب مي‌آمد، اساسنامه‌اي تأليف نمود كه در آن وظايف فرهنگستان منحصراً وضع واژگان تعريف نشده بود.
اين پيش بيني كه نوعي الگو برداري از آكادمي‌هاي (فرهنگستان) ديگر كشورها بود نويد مي‌داد كه در آينده حوزه فعاليت فرهنگستان زبان و ادب فارسي بسيار گسترده‌تر از معادل سازي و واژه گزيني خواهد بود، اما برخي بي توجهي‌ها و كارشكني‌ها تأسيس كامل آن را يك سال به تعويق انداخت و در سال 1314 «محمد علي فروغي» حكم رسمي رياست فرهنگستان را دريافت نمود و پس از وي به ترتيب «حسن وثوقي» (آذر 1314)، «علي اصغر حكمت» (ارديبهشت 1317)، «اسماعيل مرآت» (مرداد 1317) «عيسي صديق اعلم» (مهر 1320) بار ديگر «محمد علي فروغي» (آذر 1320) و «حسين سميعي- اديب‌السلطنه (1321) عهده‌دار اين مسئوليت شدند.
اعضاي فرهنگستان در اين دوره به دو بخش پيوسته و وابسته تقسيم مي‌شدند كه اعضاي پيوسته‌ي آن به قرار زير است:
« ملك‌الشعراي بهار»، «علي اكبر دهخدا»، «محمد علي فروغي»، «ابوالحسن فروغي»، «سعيد نفيسي»، «سيد نصرالله تقوي»، «رضازاده شفق»، «بديع‌الزمان فروزانفر» «ومحمود حسابي» و...
گروههاي اين فرهنگستان نيز عبارت بودند از: گروه لغت، گروه دستور، گروه اصطلاحات پيشه، گروه كتب قديم، گروه اصطلاحات ولايتي، گروه راهنما، گروه خط و بايد افزود كه بعد از مدتي اين گروه‌های هفت گانه به گروههاي شش گانه‌ي زير تغيير يافتند: گروه فرهنگ فارسي و واژه گزيني و گردآوري واژه‌ها، گروه دستور زبان، گروه جغرافيا، گروه دستور، گروه لغت و گروه كتب قديم.
از جمله فعاليت هاي فرهنگستان اول مي‌توان به تصويب 2000 واژه، انتشار نامه فرهنگستان در چند دوره به سردبيري «حبيب يغمايي» و تأسيس انجمن ادبي فرهنگستان به رياست «ملك‌الشعراي بهار»و نيز تشكيل كميسيون‌هاي تخصصي زبان شناسي، باستان شناسي، قواعد دستور و زبان، تئاتر، موسيقي اشاره نمود.
فرهنگستان دوم كه در زمان پهلوي شكل گرفت تاسال 1357 به حيات خود ادامه داد. فرهنگستان سوم نيز پس از انقلاب اسلامي و در سال 1369 تشكيل شد.
پس از انقلاب اسلامی مركز مطالعات و پژوهش هاي فرهنگي ادامه دهنده مطالعات فرهنگستان دوم بود كه تمامي اسناد و كارهاي نيمه تمام نيز همان جا باقي مانده است و اين جاي تأسف دارد كه سوابق، مواد خام و ابزار اوليه كار ما هنوز وارد سيستم خود ما نشده است.»
فرهنگستان سوم، پس از انقلاب اسلامي طبق مصوبه مجلس شوراي اسلامي قانون منع استفاده از واژگان بيگانه در دستور كار فرهنگستان قرار گرفت.
گروههاي فرهنگستان كنوني عبارتند از: گروه دانشنامه زبان و ادب فارسي، گروه دانشنامه زبان و ادب فارسي در شبه قاره، دستور زبان‌هاي ايراني، فرهنگ نويسي، زبان و رايانه، گويش‌شناسي، نشر آثار و گروه واژه گزيني كه به موازات اين گروههاي تخصصي، گروههاي ديگر نيز تحت عنوان نظام اطلاع‌رساني و نشر فعاليت دارند. از آن جمله مي‌توان به كتاب‌خانه، روابط بين‌الملل، روابط عمومي، انتشارات كتاب و رايانه اشاره كرد.
زبان فارسی زبان علم ایرانی
دکتر غلامعلی حداد عادل رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی با بیان اینکه افتخار این است که در وضعیت کنونی بتوان فارسی صحیح صحبت کرد به گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «۳۰۰ نفر در قالب ۷۰ گروه در رشته‌های مختلف تخصصی به واژه گزینی می‌پردازند و امید می‌رود با گسترش واژه گزینی، این فرهنگ در کشور وسعت بگیرد و زبان فارسی به زبان علم در ایران تبدیل شود. »
رئیس‌فرهنگستان زبان و ادب فارسی می‌گوید: « در چارچوب فرهنگستان در۷۰ رشته تخصصی فعالیت صورت می‌گیرد و در هر رشته تحصیلی که تعداد واژه‌ها از رقم هزار بگذرد یک فرهنگنامه تخصصی آن رشته به نام ‹هزار واژه› منتشر می‌شود که تاکنون ۱۶ جلد از این سلسله کتابها انتشار یافته است.»
وی می‌گوید: «سعی می‌شود فرهنگی ایجاد شود که نه تنها مردم عادی بلکه استادان در کلاس‌های درس نیز به جای کلمه‌های خارجی از واژه‌های فارسی استفاده کنند.»
بگفته حداد عادل: آموزش در ایران به عنوان یک علم شناخته نشده و در حالی که قصد پرورش زبان فارسی وجود دارد اما به صورت تخصصی به آموزش توجه نشده و نیروی متخصص برای آموزش تربیت نمی‌شود، لذا دانشگاه فرهنگیان باید این مهم را انجام دهد.
وی با بیان اینکه فرهنگستان تألیف فرهنگنامه فارسی را در دستور کار خود دارد، می‌افزاید: «چند جلد آن نیز در بازار موجود است و حرف ‹ج› در نمایشگاه آتی کتاب در تهران عرضه خواهد شد.»
رئیس‌فرهنگستان زبان و ادب فارسی در ادامه می‌گوید: «همچنین کتاب پنج جلدی «فرهنگ ریشه شناختی زبان فارسی» از فعالیت‌های دیگری است که سال گذشته به عنوان کتاب برتر سال شناخته شد.»
بگفته وی : دانشنامه زبان و ادب فارسی نیز در شش جلد تدوین و پنج جلد آن منتشر شده، جلد ششم آن نیز در نمایشگاه کتاب عرضه شده است.
دکتر حداد عادل همچنین تصریح می‌کند: «رسانه ملی به حوزه زبان فارسی توجهی روز افزون دارد و عملکرد رسانه‌ای در پاسداشت زبان فارسی مناسب است. سعی بر این است که همکاری بیشتری با صدا و سیما وجود داشته باشد تا از کلمات خارجی استفاده نشود.»
رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی در پایان خاطر نشان می‌کند: «بايد همگان بخصوص نسل جوان کشورمان را با تاريخ واقعي آشتي داده و فرهنگ اصیل ایرانی اسلامی را به آنان بیاموزیم. ملتي که هزار سال پيش فردوسي پاکزاد، یا هفت، هشت قرن پيش بي‌بديلاني همچون سعدي، حافظ یا مولانا و هزاران فرزانه ديگر داشته است و هيچگاه اين ملت بزرگ عاري از بزرگمردان و بزرگ زنان نامدار نبوده و نخواهد بود.»