واکاوی تاریخ سینمای ایران
یک استودیوی آمریکایی برای آموزش ماموران دولت
سعید مستغاثی
گام بعدی اداره اطلاعات آمریکا و استفن نایمن برای در اختیار گرفتن رسمی‌فضای سینمای ایران، در تاریخ 10 آبان 1327 و بوسیله طرح مفصلی که به عبدالحسین هژیر، نخست وزیر وقت، ارائه گردید، برداشته شد که در آن تاسیس یک شرکت فیلمبرداری در ایران پیش‌بینی شده بود تا فیلم‌های آموزشی مورد نیاز وزارتخانه‌ها و موسسات و سازمان‌های دولتی را تامین نماید. شبیه به آنچه موسسه انتشاراتی فرانکلین در زمینه چاپ و نشر کتاب و نشریه انجام داد و فضای آموزش و نشر کشور را در اختیار موسسات آمریکایی قرار داد تا آنچه را که مدنظر دارند در این فضا ترویج نمایند.
نکته قابل توجه اینکه شخص شاه در طرح مورد نظر استفان نایمن، قول همکاری و حمایت داده بود. بخشی از مکاتبات استفن نایمن و مراکز مربوطه در رژیم شاه برای تاسیس شرکت فیلمبرداری یاد شده به شرح زیر است.
همان‌طور که توضیح داده شد، اولین نامه در تاریخ 10 آبان 1327 توسط نایمن خطاب به هژیر نوشته شد. در توضیح و پیشینه و مراحلی که نامه فوق طی کرد، آمده بود:
«... به منظور تهیه فیلم‌های اخبار تربیتی، فرهنگی، بهداشتی و همچنین فیلم‌های نمایشی و دوبله کردن فیلم‌های خارجی به زبان فارسی برای معرفی کردن ایران به خارجی‌ها در سرتاسرجهان، آقای استفن. ه. نایمن نماینده مخصوص کارخانه فیلمبرداری معروف فوکس قرن بیستم آمریکا که مدت چند سال است در ایران اقامت داشته و زمانی هم معاونت سوسیته پروفسور پوپ را در ایران عهده دار بوده، ... چندی قبل طرحی برای تاسیس شرکتی به نام شرکت فیلمبرداری ایران تهیه و به حضور مبارک اعلیحضرت همایون شاهنشاهی تقدیم نمود. اعلیحضرت همایون شاهنشاهی پس از ملاحظه فیلم‌ها و به سابقه این که همیشه منویات خاطر مبارکشان متوجه به اتخاذ تدابیر مهم و موثر درباره شناساندن ایران به کشورهای خارجه می‌باشد، بی نهایت موضوع جلب نظر مبارکشان را نموده و وعده فرمودند که برای تاسیس چنین شرکتی، کمک مالی قابل ملاحظه ای خواهند فرمود تا با مشارکت دولت اقدام به تاسیس این شرکت گردد و پس از مطالعه دقیق طرح و توضیحاتی که از طرف تقدیم کننده طرح به عرض مبارک ملوکانه رسید، اوامری صادر فرمودند که موضوع به وسیله جناب دکتر اقبال وزیر محترم فرهنگ در جلسه هیئت وزیران مطرح و تصمیم لازم در این باره اتخاذ فرمایند...»
در بخشی از طرح استفن نایمن که از سوی اداره اطلاعات آمریکا برای تاسیس شرکت فیلمبرداری ماموریت داشت، درباره نحوه تهیه فیلم‌ها و هدف انها آمده است:
«... خدمت به وزارتخانه‌ها ...الف) وزارت جنگ: تهیه و دوبله انواع فیلم‌های جنگی و طرز تعلیم سربازان و فیلم‌های مشقی و داستان‌های جنگی که مشوق و محرک روح سلحشوری سربازان خواهد بود...ب) وزارت خارجه: تهیه فیلم‌های سیاسی و پذیرایی از مامورین عالی رتبه خارجی که به ایران می‌آیند و همچنین تهیه فیلم‌های مربوط به ایران برای ارسال به کشورهای خارجه....ج) وزارت دادگستری: تهیه و دوبله فیلم‌های جنایی و قضایی ... د) وزارت کشور: تهیه فیلم‌های جغرافیایی و تاریخی برای نمایش استانداران، فرمانداران و بخشداران و هرگونه اطلاعات و سوابق درباره کشور...ه) وزارت فرهنگ: تهیه انواع فیلم‌های تربیتی و طرز تدریس و ساختمان مدارس و دروس علمی‌و نظری و دوبله کردن آنها به زبان فارسی ...و) وزارت کشاورزی: تهیه فیلم برای نشان دادن طرز کار با ماشین آلات کشاورزی ...ز) وزارت بهداری: نمایش انواع فیلم‌های بهداشتی ...ح) وزارت کار: تهیه فیلم برای کارگران و .... ادارات ژاندارمری ، شهربانی ، دانشگاه و بنگاه آبیاری و شهرداری نیز هریک به نوبه خود خواهند توانست به نحوی از این شرکت استفاده نمایند...»
ملاحظه می‌شود که طرح جامع اداره اطلاعات آمریکا، کلیه سازمان‌ها و موسسات دولتی اعم از کشوری و لشکری را در برمی‌گرفته و تمامی‌کارمندان و مامورین آنها را تحت آموزش‌های خود قرار می‌داده است.
استفن نایمن در بخشی دیگر از طرح فوق به منابع مالی طرح اشاره کرده و نقش سرویس اطلاعاتی و امنیتی ایالات متحده در آن را مورد تاکید قرار می‌دهد:
«... سابقا با جناب آقای ژرژ آلن سفیر کبیر سابق آمریکا در ایران و معاون فعلی وزارت خارجه آمریکا، مامور اداره اطلاعات دراین باب مذاکره شده و مشارالیه نیز مراتب را به عرض ملوکانه رسانیده اند و همچنین مذاکره با جناب آقای جان کوپر رایلی سفیر کبیر فعلی دولت آمریکا در ایران، دولت آمریکا خواهد توانست کمک‌های فراوانی از قبیل فروش لوازمی‌که مورد احتیاج این شرکت خواهد بود و ممکن است در اختیار ارتش آمریکا باشد را به قیمت مناسبی به این شرکت واگذار نماید و از این راه مساعدت زیادی به این شرکت خواهد شد... ضمن مذاکره با متصدیان بنگاه معروف راکفلر که نمایندگان آنها نیز چندی پیش به تهران آمدند، معلوم شد که این موسسه علاقه فراوانی به تهیه فیلم‌های بهداشتی، فرهنگی و تربیتی داشته و ...کمک‌های مادی قابل ملاحظه‌ای نموده ...»
نکته جالب در ادامه این طرح به میدان آمدن ماموران شناخته شده آمریکایی و به خصوص ارتش آمریکاست که در آن سالها به تدریج با فروش سلاح سعی می‌کرد تا مستشاران نظامی‌خود را وارد ایران نماید. ملاحظه می‌فرمایید که طرح‌های نفوذ فرهنگی و نظامی‌چه پیوستگی با یکدیگر دارند.
در تاریخ 8 آذرماه 1327، در پی جلساتی که برای عملی ساختن طرح استفان نایمن برگزار شد، سرتیپ صفاری، رئیس شهربانی کل کشور، نامه ای به نخست وزیر نوشته و ضمن تاکید بر ارزش‌های طرح یاد شده، آمادگی خود را برای حمایت از آن اعلام کرد.
در تاریخ 15 آبان همان سال نیز، سپهبد رزم آرا، رئیس ستاد ارتش درنامه ای به نخست وزیر، از طرح استفن نایمن حمایت کرده وآن را قدمی‌موثر برای تعلیم و تربیت اقشار مختلف مردم دانست! در بخشی از نامه رزم آرا آمده بود:
«... اینک آقای استفن نایمن، نماینده شرکت فیلم فوکس قرن بیستم که تجربه زیادی در امر فیلمبرداری دارند، پیشنهاد نموده اند که شرکتی برای تهیه فیلم در ایران تشکیل و پس از انجام این منظور، فیلم‌های مورد نیاز ارتش را تامین نماید. از آنجایی که با عملی شدن این منظور ، هم برای تعلیم و تربیت افراد کشور قدمی‌برداشته شده و هم کمک موثر به آموزش سربازان خواهد شد...مستدعی است کمک‌های لازم برای عملی شدن آن معمول گردد...»
اما از نکات قابل توجه طرح که در جزییات آن ذکر شده ، آن است که مدیر عامل شرکت یاد شده حتما بایستی یک فرد آمریکایی باشد. در بخش جزییات طرح در این باره چنین آمده است:
«...آغاز عمل فیلمبرداری و حسن پیشرفت آن در صورتی عملی می‌گردد که اداره امور به یک نفر آمریکایی که از هر حیث به تمام مراحل مختلفه فیلمبرداری سابقه و آشنایی داشته باشد، واگذار گردد. چنین شخصی باید چندی هم در خارج از آمریکا کار کرده باشد و مخصوصا اگر این شخص آشنایی مختصری هم به زبان فارسی داشته و در ادارات دولتی و غیر دولتی ایران نیز کار کرده باشد، دارای ارزش و سود فراوان برای ایران خواهد بود...»
معلوم نیست به چه دلیل در جزییات طرح یاد شده، حضور یک آمریکایی به عنوان مدیر عامل شرکت، یک ضرورت ذکر شده که بدون آن، اساسا گویی کار فیلمبرداری آغاز نخواهد شد و آنچنان که خصوصیات آمریکایی یاد شده ذکر گردیده، فردی جز خود استفان نایمن نمی‌تواند مصداق آن باشد!!
به هر حال پس از مدتی براساس طرح یاد شده، مساعدت شخص شاه و حضور عوامل و ماموران اداره اطلاعات آمریکا، استفان نایمن با همکاری ابوالقاسم رضایی (۱) و اسفندیار بزرگمهر (از عوامل سازمان CIA که در کودتای 28 مرداد نیز نقش مهمی‌داشت)، استودیو «برنا تون» که بعد از آن نام DCI به خود گرفت را تاسیس کرد.
ـــــــــــــــــــــــــ
۱ - ابوالقاسم رضایی فرزند میرزا ابراهیم خان صحاف باشی که استودیو ایران فیلم را (در محل کنونی خانه سینما) برای امور فنی فیلم‌های تولید سینمای ایران، تاسیس کرد . فیلم مستند «خانه خدا» را هم با سرمایه «گاپی چند هندوجا» (از سران فراماسونری در هند) و همکاری جلال مقدم، نعمت حقیقی و احمد شیرازی در سال 1345 تولید نمود که برای نخستین بار فیلمی‌مستند درباره مراسم حج برروی پرده سینماها برد و سعی کرد اقشار معتقد و مذهبی مردم را به سالن‌های سینما بکشاند. او از فیلمبرداران خاص دربار شاه بود و ارتباطات مرموزی با محافل خارجی از جمله تشکیلات فراماسونی در هند و عناصر اصلی آنها مانند خاندان هندو جا داشت.