اشاره:
دولت اردوغان بعد از چرخش در سیاست خارجی که در جهت تنش‌زدایی با همسایگان بود، کودتای نافرجام مجالش نداد تا روند جدید اتخاذی در سیاست خارجی را به صورت ملموس‌تری، پیش ببرد. قبل از کودتا، اردوغان بابت حمله به جنگنده روسی و سقوط آن، عذرخواهی کرده بود. اما وقتی متوجه شد که غرب و سعودی‌ها، به تعبیر خود اردوغان، از پشت به او خنجر زده‌اند، سعی کرد که عذرخواهی را کامل کند. لذا روسیه را اولین مقصد خارجی خود، بعد از کودتا قرار داد و دوباره از پوتین عذرخواهی کرد. روزنامه حریت نوشته بود که اردوغان به زبان روسی از پوتین عذرخواهی کرده است. به هر حال، همگرایی جدید ترکیه با روسیه که به موازات تنش با غرب به ویژه آمریکا (به خاطر عدم تحویل گولن و حمایت از کودتا) پیش می‌رود، منشأ تحولات میدانی، مخصوصا در سوریه خواهد بود. کما اینکه اردوغان قبل از کودتا نیز ترمیم روابط با بشار اسد را در دستور کار خود قرار داده بود.
به نظر می‌رسد تحولات خاورمیانه در جهت خلاف منافع عربی- غربی پیش می‌رود و به همین جهت است که در حوزه میدانی، غربی‌ها به شدت وارد عمل شده و حمایت همه‌جانبه از تروریست‌ها (ی میانه رو به تعبیر خود غربی‌ها) را در دستور کار خود قرار داده‌اند تا آنها را مخصوصا در سوریه از محاصره و تنگنا برهانند. ترکیه و عربستان تا پایان نخست‌وزیری «احمد داود اوغلو» به مثابه دو لبه یک قیچی بودند که دسته آن در دست غرب بود. سیاست خارجی ترکیه بعد از داود اوغلو، چرخش محسوسی کرد و نسبت به سعودی‌ها، زاویه گرفت. به همین خاطر، سران رژیم سعودی نیز متهم به حمایت از کودتا و مشارکت در آن هستند و اردوغان از دست سعودی‌ها نیز به اندازه غربی‌ها، عصبانی است. مطلب زیر را که یک بررسی از نگاه حقوق بین‌الملل است، مورد مطالعه قرار می‌دهیم.
مسئولیت بین‌المللی دولت یکی از مباحث مهم حقوق بین‌الملل است و در یک جمله می‌توان گفت که نقض تعهد بین‌المللی از سوی یک دولت، موجب مسئولیت بین‌المللی آن دولت می‌گردد. مثل استفاده غیرقانونی از زور علیه کشور دیگر. لذا هر عمل غیرقانونی بین‌المللی از سوی یک دولت، موجب مسئولیت بین‌المللی آن دولت است. دو عنصر اساسی مسئولیت دولت را از جملات فوق می‌توان تشخیص داد: 1- یک عمل غیرقانونی و ناقض حقوق بین‌الملل صورت گرفته باشد؛ و 2- این عمل قابلیت انتساب به دولت معینی را داشته باشد.
در خصوص عنصر نخست و در تشخیص اقدام غیرقانونی، نباید به حقوق داخلی کشورها رجوع کرد و به این حقوق استناد جست؛ زیرا رفتارها در عرصه بین‌الملل براساس قواعد بین‌المللی، مورد قضاوت قرار می‌گیرد.
در مورد عنصر دوم نیاز به توضیح است که اقدام غیرقانونی باید از سوی دولت، مورد ارتکاب واقع شده باشد نه از جانب اشخاص یا ارکانی که از جانب خود عمل کرده باشند. تعیین مصادیق آن نیز در صلاحیت حقوق بین‌الملل است. اما اینکه فعل از جانب دولت صادر شده یا خیر، قاعده کلی این است که اقدامات غیرقانونی ارگان‌های دولتی متوجه دولت است.»  مثل ارتش ترکیه، در قضیه حمله به هواپیمای سوخوی روسی. قاعده مسئولیت دولت شامل همه ارگان‌های دولتی و همه اعمال اعم از نظامی، اداری، قضایی، اجرایی و... می‌شود. حتی اگر افراد خصوصی از جانب دولت عمل کنند، اعمال خلاف آنها در عرصه بین‌الملل، منتسب به دولت خواهد بود. مثلا اگر تعدادی از شهروندان به صورت موقت و برای کمک به ایجاد نظم، با پلیس همکاری کنند و در همین حین، به یک تبعه خارجی صدمه بزنند، دولت مسئول است. زیرا این افراد خصوصی به عنوان کارگزار دولت عمل کرده‌اند و به انجام وظایف دولتی پرداخته‌اند.
تبعات مسئولیت بین‌المللی
نقض یک تعهد مستلزم پرداخت غرامت است و این پرداخت اشکال مختلفی دارد؛ مثل عذرخواهی، پرداخت خسارت، دادن تعهد و غیره. حتی ممکن است ترکیبی از چند مورد باشد.
موارد استثنا از مسئولیت
یکی از جهات شباهت حقوق بین‌الملل با حقوق داخلی این است که در حقوق بین‌الملل نیز مانند حقوق داخلی، نقض یک تعهد همیشه موجب مسئولیت نمی‌گردد. زیرا ممکن است شرایطی وجود داشته باشد که اقدام دولت را موجه نماید و مانع تحقق مسئولیت بین‌المللی گردد. مثل:
1- رضایت طرف مقابل (غیر از موارد نقض قواعد آمره، مثل نسل‌کشی که رضایت طرف مقابل هم مانع از مسئولیت دولت خاطی نیست) پس، اگر روسیه به اقدام ترکیه در سرنگونی هواپیمایش رضایت می‌داد و آن را می‌بخشید و پیگیری نمی‌کرد، مسئولیتی برای دولت ترکیه ایجاد نمی‌شد.
2- اقدام متقابل در برابر عمل خلاف یک دولت دیگر. اگر هواپیماهای روسی متقابلا به هواپیماها و تاسیسات و تجهیزات ارتش ترکیه حمله کرده وخسارت وارد شده به خود را جبران می‌کردند، دیگر نیازی به عذرخواهی اردوغان و پرداخت خسارت نبود.
3- وقایع غیرقابل پیش‌بینی یا «قوه‌قاهره». مثلا اگر هواپیمای روسی در منطقه، دچار طوفان شن شده و سقوط می‌کرد، دولت ترکیه مسئول نبود. حتی اگر به صورت غیرقابل پیش‌بینی با یکی از اجرام پرنده ترکیه تصادم می‌کرد، مشمول این استثنا می‌شد.
4- موارد اضطراری برای حفظ جان افراد. در فرض ما، هواپیمای روس حتی اگر به صورت سهوی (تکلیف اقدام خصمانه مشخص است) اقدام به بمباران مناطق غیرنظامی ترکیه می‌کرد اقدام ترکیه در سرنگونی هواپیمای روس برای دفاع از جان اتباع خود، مشروع بود و نیازی به عذرخواهی نداشت. ذیل دفاع مشروع، توضیحات بیشتری در این زمینه داده شده است.
5- ضرورت. اگر ترکیه تاسیسات حساس مثل تاسیسات هسته‌ای در منطقه داشت و خلبان روس ضمن پرواز بر فراز این تاسیسات به هشدارهای ترکیه توجهی نمی‌کرد، این حجم و میزان خطر، سرنگونی هواپیمای روس را توجیه می‌کرد. مشروط بر اینکه راه دیگری نمانده باشد.
6- دفاع مشروع. اگر تحریم توسل به زور توسط دولتی نقض شود، از مصادیق مسئولیت بین‌المللی دولت است. قاعده منع توسل به زور امروزه از مهم‌ترین تکالیف دولت‌ها به موجب حقوق بین‌الملل است. منظور از زور، استفاده از نیروهای مسلح است. البته تحریم عمومی استفاده از زور استثنائاتی دارد که مهم‌ترین آنها دفاع مشروع است. البته دفاع مشروع هم ارکانی دارد و هر نوع تجاوزی را نمی‌توان تحت عنوان دفاع مشروع، توجیه کرد. برای اینکه دفاعی مشروع باشد باید ثابت شود که دفاع ضرورت داشته و هیچ راه حل دیگری وجود نداشته و خطر فوری بوده، به طوری که فرصتی برای تامل و چاره‌اندیشی نبوده است؛ ضمن اینکه عمل دفاع باید معقول و متناسب با خطری باشد که کشور را تهدید می‌کرده است. لذا اگر استفاده از امکانات دیپلماتیک می‌توانست مانع بحران شود، یا خطر اعلام شده ناشی از یک سوءظن بوده، دفاع مشروع، مصداق پیدا نمی‌کند.
به نظر می رسد هیچ یک از شرایط دفاع مشروع در حمله ترکیه به جنگنده روسی برقرار نبوده و لذا نمی‌توان آن را از مصادیق دفاع مشروع برشمرد. ضمن اینکه هیچ یک از موارد استثنا از مسئولیت، شامل این موضوع نمی‌شود، وگرنه اردوغان تن به این عذرخواهی نمی‌داده است.
البته روس‌ها که ترکیه را تا این حد تحت فشار قرار دادند خود از ناقضان حقوق بین‌الملل در این زمینه هستند؛ دولت شوروی در سال 1983 یک هواپیمای مسافربری کره را که از مسیر خود خارج شده و روی ساخالین (که تاسیسات هسته‌ای شوروی در آن قرار داشت) پرواز می‌کرد، سرنگون کرد. شوروی مدعی بود که هواپیمای مورد بحث به علایم و هشدارهای هواپیماهای نظامی شوروی توجه نکرده است. اما واقعیت این بود که شوروی اصل تحریم اقدامات خشونت‌آمیز علیه هواپیماهای غیرنظامی را نقض کرده است. ضمن اینکه واکنش شوروی با میزان خطر نیز که از ارکان دفاع مشروع است، تطابق نداشت. اگر هواپیما نظامی بود و به هشدار توجه نمی‌کرد، امکان توجیه وجود داشت. بعدها شوروی اعلام کرد که هواپیمای غیرنظامی را با هواپیمای نظامی آمریکا اشتباه گرفته است.
حمله به هواپیمای غیرنظامی در هر حال ممنوع است. جنایت ناو جنگی وینسنس در حمله به هواپیمای مسافربری ایران نیزنقض صریح این قاعده بین‌المللی بود. البته این امر یکی از ضعف‌های اساسی حقوق بین‌الملل است که ضمانت اجرای ضعیف و ناعادلانه دارد. اگر روسیه حتی با ابزارهای غیرنظامی خود توانست ترکیه را به تسلیم وادارد، آمریکا به واسطه برتری قدرت خود به راحتی توانست یکی از قواعد مهم حقوق بین‌الملل را زیرپا بگذارد، بدون اینکه با برخوردهای جدی بین‌المللی مواجه شود. به همین علت، تقویت بنیه‌های نظامی و اقتصادی کشور همیشه باید مدنظر باشد. اگر به توازن نظامی و اقتصادی با برترین‌های جهان نرسیم موازین حقوق بین‌الملل آن‌چنان ضمانت اجرایی ندارد که برای احقاق حقوق خود به آن دلخوش کنیم.
نصرالله سلطانی