فریده شریفی
در بیانات رهبر معظم انقلاب، نخبگان صرفاً به معنای اشخاص معروف، صاحب‌منصبان و امثال این‌ها نیست بلکه ایشان معتقدند که باید فضای علمی در کشور ایجاد شود که جوانان اهل فهم و بصیرت، خود را دارای یک وظیفه اساسی و مهم بدانند و اینگونه نباشد که تا وقتی فرد مسئولیت مشخصی ندارد احساس مسئولیت نکند.
با این نگاه، رهبر فرزانه انقلاب، نخبگان را به معنای صاحبان فهم و کسانی می‌دانند که اهل وظیفه و مسئولیت هستند و مأمور به رصد مشکلات و موانع و آگاه کننده عامه مردم می‌باشند با توجه به این مسئله باید دید که فرهنگ نخبه‌پرور چیست؟، مهم‌ترین وظایف نخبگان چیست و چرا برخی از نخبگان به کشورهای بیگانه مهاجرت می‌کنند؟
فرهنگ نخبه‌پروری
نخبه در حوزه تخصصی خود باید صاحب سبک باشد و بتواند در کشور تحول توسعه و پیشرفت ایجاد کند. برای این منظور باید بستر فرهنگی و اجتماعی نخبگان در کشور مهیا باشد تا آنان با آسایش خاطر بتوانند در جهت شکوفایی کشور تلاش کنند.
«ایزد امجدی» رئیس دفتر معاونت فرهنگی بنیاد ملی نخبگان در گفت‌وگو با گزارشگر روزنامه کیهان درباره ایجاد شرایط برای بلوغ و رشد استعدادها می‌گوید: «بنیاد ملی نخبگان برای این منظور پنج مسیر ایجاد کرد که اولین مرحله استقرار نظام شناسایی و هدایت اجتماع نخبگان است که از راهبردهای کلان سند است، مرحله دیگر فاز توانمندی اجتماعات نخبگان در چارچوب گفتمان انقلاب اسلامی ایران است.»
به گفته امجدی در این مرحله یک سری اقدمات ملی تعیین شده است که به گفتمان‌های ایرانی، اسلامی می‌پردازد و در مرحله بعد زمینه برای اثرگذاری نخبگان فراهم می‌آید که در این مرحله هم یک سری دستورالعمل‌ها به عنوان راهبردهای ملی با تأکید بر دیدگاه نهاد محوری، تنظیم فعالیت‌های دولتی وجود دارد و در مرحله آخر سازماندهی گزینش اصلح نخبگان صورت می‌گیرد که در واقع محقق کردن نظام شایسته‌سالاری است.
رئیس دفتر معاونت فرهنگی بنیاد ملی نخبگان اضافه می‌کند: «سند راهبردی کشور در امور نخبگان 70 اقدام و دستورالعمل دارد که هر کدام دستورهای خاصی دارد و این سند راهبردی و ملی نیازمند مشارکت تمام نهادها و دستگاه‌ها است.
«عبدالرضا غفاری» کارشناس ارشد مدیریت که اکنون مدیریت یک کارخانه تولیدی را برعهده دارد و در زمان تحصیل جزو استعدادهای برتر و نخبه دانشگاه خود محسوب می‌شده است درباره شرایط نخبه‌پروری به گزارشگر کیهان می‌گوید: «اگر با نخبگان و افراد شایسته به خوبی رفتار شود و امکانات پژوهشی برای آنها به بهترین نحوی فراهم شود می‌توانند در خلاقیت، نوآوری، توسعه و پیشرفت کشور سهیم باشند و انتظاراتی که از آنها می‌رود را برآورده سازند، اما متأسفانه امروزه به جای اینکه از نخبه بپرسیم برای کار و پژوهش به چه چیزی نیاز دارد و شرایط و امکانات علمی و پژوهشی را برای او فراهم آوریم فقط و فقط از او توقع داریم مشکلات را به سرعت حل و فصل کند و خم به ابرو نیاورد، درحالی که اگر به نخبگان انگیزه داده شود و شرایط و امکانات برای فعالیت‌های پژوهشی آنها فراهم گردد می‌توانند در مسیر تعالی، پیشرفت و توسعه کشور گام‌های مؤثر و جدی بردارند.»
وی اضافه می‌کند: «نخبه یعنی کسی که هم در کارش خوب آموزش دیده باشد و هم چالش‌های فنی آن را برطرف کند و هم باعث بالا بردن روحیه افرادی شود که با او در یک نهاد یا سازمان کار می‌کنند. در چنین شرایطی است که نخبگان وارد بدنه اثرگذاری کشور می‌شوند و با مشارکت مردم و نهادها زمینه‌های پیشرفت را فراهم می‌آورند.»
محققان معتقدند علاوه بر خصوصیات ژنتیکی، داشتن هوش و استعداد تا حدی هم اکتسابی است و در طول زندگی هر فرد نسبت به شرایط محیطی از آغاز تولد تا بزرگسالی و براساس آموزش‌های فردی شکل می‌گیرد.
برای این منظور محققان تأکید می‌کنند که بازی‌های فکری مانند سودوکو (جدول اعداد)، پازل، فعالیت‌های ورزشی، بازی‌های کامپیوتری (زیرنظر والدین)، خواب مناسب، تغذیه مناسب، مطالعه کتاب و مراوده با دوستان باهوش، قابل اطمینان و بااخلاق از جمله عواملی است که در باهوش شدن فرزندان تأثیر فراوانی می‌گذارد.
والدین معمولاً اولین و بهترین الگوهای رفتاری و آموزشی فرزندان هستند و انجام فعالیت های تحقیقاتی و پژوهشی، انتخاب بازی‌های مناسب، مطالعه کتاب‌های سودمند و ورزش‌های جمعی و فردی مناسب و سودمند می‌تواند در روحیه فرزندان تأثیرگذار باشد و آنان را به فعالیت‌های علمی و تحقیقاتی علاقه‌مند گرداند.
وظایف نخبگان
هر کسی در جامعه اسلامی وظیفه‌ای دارد اما وظیفه دانشمندان، نخبگان و عالمان رسالت ويژه‌ای است که برای آنها حق و تکلیف ایجاد می‌کند.
مهم‌ترین وظیفه نخبگان مردمی بودن، مردمی ماندن و پایبندی به انقلاب اسلامی است همان‌طور که در سند راهبردی کشور در امور نخبگان آمده است هرگونه اثرگذاری و توانمندسازی نخبگان باید در چارچوب گفتمان جمهوری اسلامی ایران صورت بگیرد.
«مجتبی نگاری» که در یک کارخانه نساجی مشغول به کار است درباره وظیفه نخبگان و استعدادهای برتر جامعه می‌گوید: «رابطه نخبگان با جامعه یک تعامل منطقی و دو طرفه است. یعنی اگر نخبگان می‌خواهند از حمایت دولت، مردم و آحاد جامعه برخوردار باشند باید خودشان نیز دین و تعهد خود را به جامعه ایفا کنند و انتظاراتی که جامعه از لحاظ خلاقیت، ابتکارو نوآوری از آنها دارد برآورده سازند.»
وی اضافه می‌کند: «برای ایجاد احساس مسئولیت در نخبگان باید امکانات و شرایط لازم برای آنها در کشور فراهم آید تا به فکر مهاجرت نیفتند اما از سوی دیگر هم وقتی تمام شرایط و امکانات برای کار و پژوهش نخبگان در داخل کشور فراهم گردد آنان نیز باید به تعهد خود پایبند باشند و در رشد و شکوفایی کشور در تمامی زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تاثیرگذار باشند.»
این کارمند همچنین تصریح می‌کند: «نخبگان باید نسبت به مملکت خود دلسوز و متعهد باشند و تمام هم و غم و دغدغه آنها خدمت به مردم کشور باشد و حتی اگر برای کسب تجربه بیشتر و یادگیری علوم و فنون راهی خارج می‌شوند تمام تلاششان این باشد که به کشور بازگردند و علم و تجربه خود را در جهت اعتلای میهن اسلامی به کار گیرند.»
نخبه‌ها باید بزرگ‌ترین موانع و چالش‌های موجود در زمینه اقتصادی، صنعتی، تولیدی، صادرات، واردات و... را از پیش پای جامعه بردارند و روحیه امید و پیشرفت را در جوانان تقویت کنند و از دمیدن فضای بدبینی و بزرگ‌کردن مشکلات بپرهیزند.
نقش مسئولان در نخبه‌پروری
نخبگان جزو بهترین سرمایه های هر کشوری هستند و سهم ویژه‌ای در آبادانی و سازندگی دارند، به همین دلیل باید چاره‌ای اندیشیده شود تا با ایجاد فرهنگ مناسب از مهاجرت نخبگان جلوگیری شود.
دلایلی که امروزه به عنوان موانعی برای شکوفا نشدن استعداد افراد در ایران عنوان می‌شود از جمله نبود امکانات، وجود کاستی‌ها و... در برخی از موارد صحت دارد و دولت برای رفع این مشکلات تدابیر قاطع و عاجلی بیندیشد همان‌طور که رهبر معظم انقلاب در  رهنمود های خود تاکید فراوان دارند که نخبگان جامعه اسلامی باید متناسب با ارزش‌های فرهنگی یک جامعه اسلامی رشد پیدا کنند. در نهادهای آموزشی، دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی باید شرایط و بستر فرهنگی این رشد و تکامل ایجاد شود و این مهم برعهده مسئولین دولتی است.
«معصومه طاهریانپور» کارشناس مسائل اجتماعی، در این زمینه می‌گوید: «مسئولان باید زمینه تشویق و فراهم کردن امکانات برای نخبگان و استعدادهای برتر را فراهم بیاورند چرا که با تعامل اصلی نخبگان با دولت زمینه برای رشد و اعتلای آنها فراهم می‌شود، اگر نخبگان محدود شوند در ادامه خلاقیت‌های خود با مشکل مواجه خواهند شد و دولت هم از وجود آنان محروم می‌شود و این مسئله یک آفت بزرگ برای جامعه اسلامی به حساب می‌آید.»این کارشناس اضافه می‌کند: «وظیفه دولت توانمندسازی مخترعین و نخبگان و ایجاد شرایط و امکانات برای کارها و فعالیت‌های علمی و پژوهشی آنها است اما متأسفانه در تمامی دانشگاه‌ها مقدمات، لوازم و شرایط تحقیقاتی و پژوهشی متناسب با جامعه اسلامی مهیا نیست و بسیاری از کسانی که در این فضا وارد اثرگذاری شده‌اند با الگوها و ارزش‌های جامعه اسلامی مطابقت ندارند به همین دلیل وظیفه دولتمردان و مسئولین در این زمینه بسیار خطیر و مهم است زیرا کسانی که به عنوان نخبه شناخته می‌شوند نباید فعالیت‌ها و تلاششان به ضرر جامعه اسلامی باشد.»وی همچنین تاکید می‌کند که مشارکت نخبگان درحل مشکلات و معضلات کشورو ارائه راهکارها و پیشنهادهای سازنده و مناسب از سوی آنان می‌تواند برای جامعه مفید باشد و تحولات کشور را به سمت تعالی، سربلندی و بالندگی هدایت کند.
به گفته این کارشناس مسائل اجتماعی، دولت نه‌تنها باید شرایط مادی و امکانات پژوهشی و علمی نخبگان را تأمین نماید بلکه از آنجا که نخبگان برای ادای وظایف اجتماعی خود نیازمند یک فضای روانی و روحی امن و مناسب هستند این وظیفه به عهده دولت است که چنین فضایی را برای نخبگان فراهم آورد تا از طریق این تقابل و تعامل، نخبگان به بهترین شیوه وظایف خود را به جای آورند.
برخی از محققان نیز معتقدند که دولت باید شرایط برای عرضه خلاقیت، نوآوری و محصولات نخبگان را نیز فراهم آورد و آنان بتوانند با خیالی آسوده و مطمئن اختراعات خود را به بازار عرضه کنند در این صورت است که نخبگان هم می‌توانند نیازهای بازار را جوابگو باشند.
مسئله مهاجرت
مهاجرت نخبگان یعنی عده‌ای که در داخل کشور از نظر دانش و فناوری به یک حد قابل قبولی رسیده‌اند به کشورهای خارجی بروند و تمام علم و دانش و تجربه خود را در اختیار کشورهای دیگر قرار دهند.
برخی از کسانی که به قصد ادامه تحصیل به کشورهای خارج می‌روند بعد از فراغت از تحصیل با توجه به امکاناتی که در اختیار آنان قرار می‌گیرد به کشور بازنمی‌گردند البته برخی هم به کشور باز می‌گردند و در ایران فعالیت می‌کنند، اما به راستی دلیل مهاجرت نخبگان و استعدادهای برتر به کشورهای خارج چیست و چگونه می‌توان از آن ممانعت کرد؟!
کارشناسان مسائل اجتماعی معتقدند که در مورد پدیده «فرار مغزها» باید در جامعه زمینه مناسب و مساعد برای به کارگیری نخبگان از هر نظر فراهم گردد تا نخبگان از کشور خارج نشوند و اصطلاحا پدیده فرار مغزها صورت نگیرد.
در این باره نظر «مریم کدخدایی» روانشناس و کارشناس مسائل اجتماعی را جویا می‌شویم. وی در ابتدا این مسئله را یادآوری می‌کند که بهتر است به جای اصطلاح «فرار مغزها» عبارت «مهاجرت نخبگان» متداول شود چرا که همه مغزها که نخبه نیستند و مهاجرت افرادی به کشورهای خارج مایه تأسف است که در علم و فناوری شایسته، سرآمد و دارای نبوغ و خلاقیت هستند و خروج آنها از کشور مضرات زیادی به بار می‌آورد.
وی معتقد است: درباره پدیده مهاجرت نخبگان علل و عوامل زیادی دخیل هستند از جمله مسائل اقتصادی، اگر فرد درآمدش را با کشورهای غربی بسنجد اصلا قابل مقایسه نیست اما کسانی که در ایران می‌مانند و به کار و فعالیت می‌پردازند عشق به میهن، خانواده و سرزمینشان آنها را پایبند می‌کند. مسئله دیگر فراهم نمودن ابزار و امکانات لازم برای پرداختن به امور پژوهشی و دستیابی به فناوری برای نخبگان است بنابراین با فراهم کردن امکانات و شرایط لازم می‌توان از خروج آنان جلوگیری کرد.
این کارشناس اضافه می‌کند: «متأسفانه آمار بیکاری در افراد تحصیلکرده بیشتر از افراد با تحصیلات کمتر است و عده‌ای از افراد به همین دلیل از کشور خارج می‌شوند. حال اگر دولت بتواند ساز و کار مناسبی برای اشتغال این افراد ایجاد کند ازخروج نخبگان جلوگیری کرده است.
به گفته کدخدایی، درصورتی که بتوانیم زمینه جذب، به کارگیری، اشتغال و کارآفرینی نخبگان را فراهم کنیم و برای توانمندسازی، اثرگذاری و ارتقاء سطح علمی آنان برنامه‌ریزی کنیم در این صورت اگر شخص نخبه از کشور هم خارج شود پس از کسب توانمندی و به روزرسانی معلومات خود به کشور بازخواهد گشت. در هر صورت خروج نخبگان از کشور درهر حالتی مضر است و باید زمینه برای حفظ نخبگان فراهم شود.نباید از یاد برد که پیشرفت‌های کشور در زمینه انرژی هسته‌ای پیشرفت‌های دفاعی و پزشکی و... به دست جوانان و نخبگانی صورت گرفته که در داخل کشور تحصیل‌کرده‌اند بنابراین باید این جوانان الگوی افرادی باشند که از مشکلات کشور گله می‌کنند و کاهی را به کوهی تبدیل می‌کنند.