گروه گزارش

پيرو فرمايش رهبر معظم انقلاب در خصوص نگراني از كاهش شتاب رشد علمي كشور، باید به ابعاد گوناگون اين موضوع پرداخته شود.
بدون شک در دنیای امروز تولید علم می‌تواند محور اصلی هر گفتمانی باشد،بر همین اساس رشد علمی برای هر جامعه‌ای که اهداف بلند مدت و برنامه‌های خاصی همچون اقتصاد مقاومتی در پیش دارد امری لازم و ضروری به نظر می‌رسد.
در بخش پایانی این گزارش دیدگاه اساتید و صاحب نظران دانشگاه را می‌خوانید.
كاهش سهم مقالات
آمارها نشان می‌دهد كه از سال 2011  به یک باره سهم مقالات در کنفرانس‌های‌ بين‌المللي  كاهش می‌يابد.
دكتر محمد مهدي تهرانچی، رئیس دانشگاه شهید بهشتی درباره اینکه چرا سرعت رشد شتاب علمی در کشور پایین آمده، می‌گويد: «در سال 2005 مقاله‌ای در یکی از مجلات غربی منتشر شد و آنجا این مطلب را مطرح کرد که در ایران تعالی علمی در حال بروز و ظهور است و بايد با تحريم و اغتشاشات سياسي مانع اين امر شد يعني اين هدف دشمن و كشورهاي مخالف اين پيشرفت‌ها بود.همين طوردر سال 2010 گزارشی در یکی از مجلات معتبر منتشر شد که در آنجا شتاب رشد مقالات علمی ایران 18 درصد مطرح شد که این آمار نسبت به متوسط رشد جهانی چیزی حدود 13 برابر رشد جهاني بود. و از سال 2011 تا امروز که وارد 2015 شدیم رشد مقالات ما یکسان مانده است.از سوي ديگر،سهم مقالات در کنفرانس‌ها به شدت کاهش پیدا کرده، اما سالانه دو هزار مقاله به مقالات چاپ شده ما در ژورنال‌ها اضافه می‌شود.هم‌اکنون شیب رشد علمی کشور خطی ملایم‌تر پیدا کرده، ضمن اینکه رشد مقالات در مجلات متوقف نشده، اما رشد مجموع مقالات در کنفرانس‌ها به شیب صفر رسیده است.»
دكتر سیداحمد معتمدی، رئیس دانشگاه صنعتی امیرکبیر نيز درباره شاخصه‌هایی که برای متوقف شدن رشد شتاب علمی کشور می‌توان بیان کرد، می‌گويد: رشد علمی داریم، اما شتاب رشد آن کاهش پیدا کرده است. در دانشگاه‌های معتبر کشور آمارها افزایش مقالات را نشان می‌دهد، و مقالات منتشر شده در مجلات دانشگاه‌ها شتاب خوبی داشته، اما در کنفرانس‌ها کاهش داشته، بنابراین در مجموع ما کاهش شتاب رشد علمی را تا حدودی داشته‌ایم. سفرهای علمی از سال 90 برای شرکت در کنفرانس‌ها یا مطالعات علمی در دانشگاه‌های معتبر تقریباً به صفر نزدیک شده، ضمن اینکه مسائل اقتصادی از جمله قیمت ارز و بودجه دانشگاه‌ها نیز در این مورد بی‌تأثیر نبوده است. یکی دیگر از دلایل این کاهش ، مسائل سیاسی بوده که تأثیرات خود را دو سال بعد می‌گذارد و ما شاهد رشد کاهش شتاب علمی از سال 90 هستیم، ضمن اینکه قراردادهای صنعتی ما به شدت کاهش یافته، یعنی بودجه‌ای که از طریق صنعت به دانشگاه‌ها تزریق می‌شد، کاهش پیدا کرده است.»
مسئولان كم‌كاري نكنند
اگر دانشجويان را يك طرف اين معضل عنوان كنيم، قطعا مسئولان و دست‌اندركاران امر هم در طرف ديگر هستند و بديهي است هر نوع كوتاهي و كم‌كاری از جانب آنها هم می‌تواند در كاهش يا افزايش شتاب رشد علمي كشور تاثير‌گذار باشد.
دکتر علیرضا مرندی عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهیدبهشتی است. او درباره نگراني از كم‌كاري‌هایی كه از جانب برخي مسئولان صورت می‌گيرد به گزارشگر كيهان می‌گويد: «همان‌طور كه مطلع هستيد و تقريبا بيشتر رسانه‌ها و منابع مرجع نيز اخيرا به آن اشاره كرده‌اند حدود دو سالي است كه آمارهاي جهاني نشان می‌دهد روند فزاينده رشد علمي كشور كاهش محسوسي داشته است. اما بايد به اين موضوع اشاره كنيم كه سرعت رشد توليد علمي پايين آمده است نه اينكه خود توليد علمي كم شده باشد. در نتيجه باعث شده اين نگراني ايجاد شود كه با ادامه اين روند ممكن است كشورهايي كه از نظر توليد علم از ما عقب‌تر بودند، رشد قابل‌توجهي پيدا كنند و در رتبه‌های بالاتر از ما قرار بگيرند. همان طور كه می‌بينيم اين موضوع يعني كاهش رتبه علمي كشور در زمينه توليد يكی از دغدغه‌هایی بوده كه تا كنون مقام معظم رهبري چندين بار بر آن تاكيد كرده‌اند. چه آن زماني كه موضوع رأي اعتماد به وزیر علوم در مجلس مطرح بود و چه در زمان‌های ديگر، ايشان يكي از بزرگ‌ترين دغدغه‌ها را حفظ رشد علمي كشور در اين مسير می‌دانند.»
اين مدرس و عضو هيات علمي همچنين ياد‌آور می‌شود: «اما اينكه چه عواملي در اين بين می‌تواند اثرگذار باشد، به اعتقاد من يكي از دلايل اصلي اين موضوع شايد كم كاري برخي مسئولان در بعضي سمت‌ها و حوزه‌های مرتبط با آموزش عالي باشد. واقعا در حوزه پژوهش و علوم جديد ما در سالهاي اخير هيچ تحركي در وزارت علوم مشاهده نمي‌كينم كه خود اين موضوع به تنهايي هم تاثيرگذار است و هم می‌تواند اثرات سوئي به‌جا بگذارد. ميزان اعتبارات هم به شدت كاهش پيدا كرده، تحركات علمي و پژوهشي هم مانند گذشته در وزارتخانه ديده نمي شود همين‌طور يكي ديگر از عوامل مهم و تاثيرگذار در کاهش رشد علمی کشور سياسي‌كاري‌هاست كه ضربه‌های جدي به وظيفه و رسالت علمي دانشگاه وارد كرده است. البته ما معتقد به اين نيستيم كه دانشگاه فضاي سياسي نداشته باشد، بلكه برعكس به نظرمن دانشگاه مطلوب دانشگاهي است كه هم استاد و هم دانشجوي سياسي داشته باشد. منتهي سياسي بودن و فعاليت سياسي و فرهنگي دانشجويي با به بحران كشاندن تفاوت زيادي دارد. متاسفانه ما بعضا می‌بينيم جوي كه در حال حاضر بر دانشگاه حاكم است به‌گونه‌اي است كه برخي گروه‌ها از خارج از دانشگاه، محيط‌های دانشجويي را كنترل می‌كنند و يا مثلا سوء استفاده‌های سياسي از دانشجويان به عنوان ابزاري براي انتخابات و .... ايجاد چنين فضايي در دانشگاه‌ها طيبعي است كه می‌تواند تا اندازه زيادي رشد علمي را متوقف كند. به نظر می‌رسد اگر ما به راستي به دنبال استقرار و افزايش رشد علمي در دانشگاه‌ها و در نتيجه ارتقاي جايگاه توليد علم ايران در سطح بين‌المللي هستيم بايد فعاليت‌های سياسي سالم را در دانشگاه ايجاد كنيم و از ايجاد تحركات بحران‌آفرين در دانشگاه‌ها به شدت پرهيز كنيم.»
بودجه‌هایی كمتر از تصور
بديهي است كه براي به بار نشستن هر تلاشي علاوه بر كوشش و همت فراوان بايد بستر و بودجه مناسب آن كار هم فراهم شود. بحث كاهش بودجه‌های تحقيقاتي و پژوهشي يكي از معضلات مهمي است كه هم دانشجويان و هم اساتيد به آن اشاره داشتند و معتقدند تا زماني كه اين بودجه‌ها به درستي براي امور پژوهشي و در نتيجه توليد علم تعريف نشود نمي‌توان چندان به پيشرفت‌های چشمگير اميدوار بود.
دكترعلي انتظاري رئيس گروه جامعه‌شناسي دانشگاه علامه طباطبايي درباره كاهش بودجه پژوهش به گزارشگر كيهان می‌گويد: «به اعتقاد من شايد يكي از مهم‌ترين عوامل كاهش شتاب رشد علمي كشور ،كاهش بودجه پژوهشي باشد.چون تا آنجايي كه من خاطرم هست اين بودجه هميشه كمتر از يك درصد بوده و در سال‌هاي اخير هم به دليل مشكلات مالي به زير نيم درصد رسيده است .طبيعي است زماني كه بودجه پژوهشي كم شود توليدات علمي و مقالات و بطور كلي شاخص رشد علمي هم كم می‌شود.ضمن اينكه اين وضع هميشه در علوم انساني بدتر هم بوده است. در علوم انساني شاهد رشد پژوهش‌ها و مقالات بوديم اما با كاهش بودجه پژوهشي، اين توليدات علمي هم كاهش پيدا كرد. البته  عوامل ديگري هم قطعا در اين موضوع دخيل هستند.»
او در ادامه می‌گويد: «مسئولان مدام در حال جابه جايي و تغيير هستند و متاسفانه با هر كدام از اين جا به جايي‌ها و تغييرات، برنامه‌ريزي‌های مسئول قبلي هم فراموش می‌شود و تغيير می‌كند. ما بايد تدبيري بيندیشيم تا حد امكان جلوي چنين اقدامي گرفته شود يعني اين طور نباشد كه با هر تغييري در رده مديران و مسئولان تمام برنامه‌ريزي‌های قبلي فراموش شود و برنامه‌های جديد ابلاغ شود .چون با اين كار طبيعي است كه حتي برنامه‌های جديد هم چندان عمر طولاني نخواهند داشت و با آمدن مديران و مسئولان جديد آنها هم تغيير خواهند كرد. در خيلي از كشورهاي پيشرفته اين طور نيست و اجراي امور و پيگيري‌هاي لازم براي مسكوت نماندن برنامه‌های قبلي بر عهده قائم مقام است. يا مثلا در خيلي از همين كشورها تغيير وزير به معناي تغيير همه مديران نيست و بقيه معمولا بر سر جاي خود باقي می‌مانند.همان‌طور كه می‌بينيم درهمين مدت كوتاه در وزارت علوم چند نفر به عنوان وزير و سرپرست آمدند و رفتند. خب اين جابه‌جايي‌های مداوم لطمه بزرگي وارد می‌كند و قطعا تاثيرات منفي زيادي نيز خواهد داشت.»
گفتمان علمي دانشگاه
بی‌شک توجه عمیق به رشد و حرکت علمی کشور و تبدیل گفتمان تولید علم به گفتمان اصلی دانشگاه‌ها، بسترساز ایجاد نسلی پرتلاش و کارآمد و کارآفرین خواهد بود. اين موضوع  به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین ارکان پیشرفت همه‌جانبه کشور بايد مورد توجه قرار بگيرد و تضعیف حرکت علمی کشور در این چارچوب، بسترساز ایجاد نسلی ضعیف و ناکارآمد علمی و درنهایت هدر رفت منابع کشور در دانشگاه‌ها و تضعیف تدریجی نظام خواهد بود.
دكتر زهرا عباسي، استاد دانشگاه درباره بي‌توجهي به رسالت اصلي دانشگاه در هدف‌گذاري صحيح براي دست يافت به سطح بالايي از توليد علم جهان، به گزارشگر كيهان می‌گويد : «شتاب علمی کشور یک بحث محتوایی است نه کمی. در حال حاضر که ما شاهد این کاهش شتاب رشد علمی کشور هستیم، تعداد صندلی‌ها و ظرفیت دانشگاه‌ها چند برابر شده است .حتی بیشتر مقالات ما هم رشد کمی و کیفی خوبی داشته‌اند. اما از سال 2011 تاکنون مقالات ما به لحاظ رشد کمی افت پیدا نکرده و حتی در قیاس با بسیاری از کشورها ارائه مقالات ما در سطح بالاتری است اما بحث اصلی افت کیفی این مقالات است و نه افت کمی. اتفاقا برعکس من فکر می‌کنم افزایش ظرفیت دانشگاه‌ها نه تنها به حل این بحران کمکی نمی‌کند، بلکه ممکن است حتی آسیب بیشتری هم وارد کند. همان طور که می‌بینیم طی 20، 30 سال گذشته یک عطش کاذبی برای ورود به دانشگاه ایجاد شده است و خیلی‌ها ظرف همین مدت به دانشگاه‌ها رفتند و در بسیاری از رشته‌های غیر کارآمد که هیچ کمکی به زندگی آنها نکرد، تحصیل کردند. این حضور حداکثری جوانان در محیط‌های دانشگاهی حتی باعث شد که بسیاری از آنها استعداد‌های ویژه خودشان را هم از دست بدهند. متاسفانه حرکت هجومی شدیدی به دنبال تبلیغات کاذب شکل گرفت و خیلی‌ها را به دانشگاه‌ها کشاند. در حالی که واقعا قرار نیست همه دکتر یا مهندس باشند. ما باید بیش از اینکه برای این همه دانشگاه اعلام نیاز کنیم، برنامه‌ای برای استعداد یابی جوانان ایجاد می‌کردیم تا به یکباره با این جریان هجومی به سمت دانشگاه‌ها مواجه نمی‌شدیم.»
دکتر عباسی با ابراز اميدواري نسبت به بهبود روال فعلي هجوم يكباره به سمت دانشگاه‌ها، مي‌افزايد : «الان کمی این روند کاهش پیدا کرده که طبیعی هم هست چرا که تعداد جوانان و نوجوانان هم کاهش پیدا کرده و کلا آن روال قبلی اشتباه بود که ما کمیت را بالا بردیم و از کیفیت غافل ماندیم. ضمن اینکه هشدارها درباره کاهش نرخ رشد جمعیت جدی است و قبل از آنکه این هم مانند همین جریان دانشگاه‌ها به یک بحران تبدیل شود باید برای آن چاره‌ای اندیشید.نرخ جمعیت جوان ما به شدت رو به کاهش است و درست آسیب اصلی در همین محل تلاقی است.ما در این سالها به شدت به فکر کمیت بودیم و از کیفیت غافل شدیم اما حالا که کمیت هم رو به کاهش است باز فکری برای کیفیت نشده است. مسئولان باید آسیب‌ها را به صورت جدی رصد کنند و برای این خلأهای عمیقی که در طی این سال‌ها ایجاد شده چاره اندیشی کنند.
 امید است که سیاست‌گذاران در فضای علمی کشور به‌خوبی با توجه به این مباحث با یک سیاست‌گذاری دقیق و همه‌جانبه مانع کندی بیش ‌از پیش حرکت علمی کشور شوند و با یک کار جهادی آرامش را به دانشگاه‌های کشور بازگردانند و با اطمینان به عناصر انقلابی و خدوم دانشگاه‌ها بستر رشد علمی را بیش ‌از پیش دانشگاه‌ها  فراهم آورند.»