بررسی عوامل و آثار زیانبار دروغ بر زندگی فردی و اجتماعی
دروغ؛ خیانت زبان
یکی از گناهان بزرگ، دروغ است که از آن به کلید گناهان و بزرگترین افت زبان نیز یاد میشود. شناخت عوامل و آثار دروغگویی میتواند انسان را نسبت به آن حساس کند و امکان پرهیز از آن را فراهم آورد؛ زیرا اگر انسان آثار و تبعات عملی را بداند، بهتر میتواند نسبت به آن واکنش نشان دهد و نسبت به عوامل ایجادی و بقایی آن حساس شود. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزههای وحیانی اسلام گوشهای از آثار زیانبار دروغ و عوامل آن را تشریح کرده است.
محمدرضا کمالی
دروغ، کلید گناهان
دروغ در عربی کذب به معنای سخن ناراست، خلاف حقیقت و سخن ناحق است. (فرهنگ فارسی، ج2، ص1516) هر چند میتوان با عمل و اشاره و رفتار و مانند آن نیز دروغ گفت، ولی اصل آن در کلام و سخن است؛ یعنی آدمی بیشتر با زبان دروغ میگوید؛ چنانکه اصل دروغ درباره گذشته و حال است، ولی میتواند درباره آینده نیز باشد؛ مثلاً وعدهای میدهد که نمیخواهد به آن عمل کند. از اینرو راغب اصفهانی مینویسد: اصل کذب در گفتار است؛ حال گذشته باشد یا آینده، همچنین وعده باشد یا غیر آن. (مفردات الفاظ قرآن کریم، ص478، ذیل واژه «صدق»)
براساس آموزههای قرآنی، دروغ از گناهان کبیره است که خداوند به دروغگو وعده آتش دوزخ داده است. (نحل، آیه116) این عمل زشت اگر به شکل ملکه و صفت درآید، زندگی فردی و اجتماعی را نابود میسازد و بسیاری از گناهان و کارهای زشت دیگر را موجب میشود. از این رو گفتهاند دروغ، کلید گناهان است. حضرت امامحسن عسکری(ع) فرمود: جعلت الخبائث کلها فی بیت و جعل مفتاحها الکذب؛ تمام پلیدیها در خانهای نهاده شده و کلید آن دروغ است. (بحارالانوار، ج72، ص262؛ جامعالسعادات، ج2، ص322)
البته در برخی دیگر از روایات، از حسادت به عنوان خورنده ایمان (بحارالانوار، ج73، ص255) و از بخل به عنوان «جامع لمساوی العیوب و هو زمام یقاد به الی کل سوء، جامع و گردآورنده همه بدیها و افساری که همه بدیها را به سوی خود میکشاند» (بحارالانوار، ج73، ص307؛ نهجالبلاغه، حکمت 370)، و از غضب به عنوان «مفتاح کل شر، کلید هر شر» (تحفالعقول، ص581) و از شراب به عنوان «ام الخبائث و کلید شرور: ان الله جعل للشر اقفالا و جعل مفاتیح تلک الاقفال الشراب و الکذب شر من الشراب؛ خداوند بر در بدیها و زشتیها قفلهایی زده و شراب را کلید آن قفلها قرار داده، ولی دروغ از شراب بدتر است.» (الکافی، ج2، ص339، باب الکذب، ح3) یاد شده است؛ اما در همین روایات بیان شده که دروغ از همه بدتر است.
رسولخدا(ص) در خطبهاش فرمود: از بزرگترین گناهان زبان، دروغگویی است. (بحارالانوار، جلد21، صفحه211) مردی خدمت پیامبر(ص) رسید، عرض کرد نماز نمیخوانم و عمل منافی عفت انجام میدهم، دروغ هم میگویم! کدام را اول ترک گویم؟!
پیامبر(ص) فرمود: دروغ را و در محضر پیامبر(ص) تعهد کرد که هرگز دروغ نگوید، هنگامی که خارج شد، وسوسههای شیطانی برای عمل منافی عفت در دل او پیدا شد، اما بلافاصله فکر کرد که اگر فردا پیامبر(ص) از او در اینباره سوال کند، اگر بگوید چنین عملی را مرتکب نشده دروغ است و اگر راست بگوید حد بر او جاری میشود و همینگونه در رابطه با سایر کارهای خلاف، این فکر و ترک دروغ، سرچشمه ترک همه گناهان او گردید. (تفسیر نمونه، جلد11، صفحه413) امام علی(ع) نیز فرمودند: هیچ بدی و زشتی، بدتر از دروغگویی نیست. (بحارالانوار، جلد72، صفحه 259، حدیث23)
پیامبر گرامی(ص) دروغ را در ردیف شرک به خدا دانسته است و میفرماید: آیا شما را از بزرگترین گناهان خبر ندهم؟ بزرگترین گناه، شرک به خدا و بد رفتاری نسبت به پدر و مادر و دروغ گفتن است. (جامعالسعادات، ج2، ص322)
پس وقتی دروغ همانند شرک باشد باید انسان بداند که شرک، ظلمی بزرگ به خداوند و به عنوان گناه کبیره موجب آتش دوزخ است؛ پس دروغ نیز موجب ورود انسان به دوزخ خواهد بود.
متأسفانه برخی از مردم دروغ میگویند و آن را دروغ نمیشمارند یا آن را کوچک میدانند. اسماء بنت عمیس میگوید: به پیامبر(ص) گفتم: اگر یکی از ما درمورد چیزی که میل دارد، بگوید میل ندارم، این دروغ شمرده میشود یا نه؟ پیامبر اکرم(ص) فرمود: دروغ نوشته میشود، حتی دروغ کوچک هم نوشته خواهد شد. (بحارالانوار، جلد72، صفحه258)
برخی عوامل پیدایش دروغ
اما چرا انسان به این بدترین گفتار و رفتار تمسک میجوید و از این گناه کبیره که موجب بسیاری از بدبختیها از جمله خشم الهی و ورود در آتش دوزخ میشود، اجتناب نمیکند؟
در آیات قرآنی عوامل برای این امر بیان شده که برخی از آنها عبارتند از: 1- حسادت (یوسف، آیات9 و 11)، 2- عادت به گناه و گناه پیشگی (جاثیه، آیات 6 و 7)، 3- شیطنت ابلیس و شیاطین (شعراء، آیات 221 و 222)، 4- مکر زنانه (یوسف، آیات 25 تا 28)
عوامل دیگری نیز وجود دارد که در برخی از روایات به آن اشاره شده است. از جمله حضرت محمد(ص) فرمودند: دروغگو دروغ نمیگوید مگر به خاطر خواری و کمبودی که در خودش احساس میکند و ریشه مسخره کردن، اطمینان به دروغگویان است. (اختصاص، شیخ مفید، صفحه232) پس از جمله عوامل، احساس کمبودی است که دروغگو در خود احساس میکند و با بزرگنمایی از طریق دروغگویی میکوشد تا کمبود خودش را جبران کند.
آثار دنیوی دروغگویی
دروغ در زندگی انسان نقش بسیار مخرب و زیانباری دارد. لذا آن را منشأ بسیاری از گناهان و شرور و بدبختیهای انسان در دنیا و آخرت و در ابعاد فردی و اجتماعی و نیز مادی و معنوی دانستهاند. در آیات و روایات بسیاری به آثار و پیامدهای دروغ اشاره شده است.
براساس روایات، دروغ با ایمان سازگار نیست. امامرضا(ع) روایت میکند که از پیامبر اکرم(ص) سوال شد: آیا انسان با ایمان ممکن است ترسو باشد؟ فرمود: آری. سوال شد: امکان دارد بخیل باشد؟ فرمود: آری. آیا ممکن است دروغگو باشد؟ فرمود: نه. (وسائلالشیعه، ج8، ص573؛ جامعالسعادات، ج2، ص322)
در آموزههای اسلامی برای دروغ آثار چندی در بعد فردی و اجتماعی بیان شده که در اینجا به برخی از آنها اشاره میشود.
1- بیمار دلی: دروغ رفتاری بیمارگونه است که تکرار آن موجب افزایش بیماردلی شده و دل را میمیراند. (بقره، آیات8 تا 10) حضرت علی(ع) فرمودهاند: بیماری دروغ، زشتترین بیماری است. (مستدرک الوسائل، ج2، ص100)
2- بدعت: دروغ در بعد اجتماعی میتواند ریشه بدعت در دین شود؛ زیرا همانطوری که اموری ناراست و ناحق را درباره مسایل دیگر میگوید میتواند به حوزه دین نیز کشیده شود و موجب بدعتگویی و بدعتگزاری در دین از سوی دروغگو شود. (نحل، آیه116)
3- زیانکاری و اعلان جنگ با خدا: دروغ موجب زیانکاری میشود که البته میتواند دنیای و اخروی باشد. از آیه 28 سوره غافر برمیآید که دروغگو نه تنها از دروغش سودی نمیبرد بلکه در نهایت زیان کرده و زیان دروغ به خود شخص باز میگردد. دروغگو گمان میکند با دروغ توانسته است خیر و منفعتی جلب و جذب کند، ولی این فرد همانند کسی است که ربا میگیرد و گمان میکند با سود ربوی ازنظر اقتصادی منفعتی کرده اما در باطن ضرر کرده است؛ زیرا هم برکت از مال و زندگیاش میرود و هم موجبات خشم خداوند را فراهم آورده است. از اینرو رسول گرامی اسلام(ص) دروغ را همانند رباخوار میداند و در تمثیلی میفرماید: بدترین و بالاترین رباها دروغ است. (مستدرک الوسائل، ج2، ص100؛ سفینه البحار، ج2، ص473) علت اینکه آن حضرت(ص) وضعیت دروغگو را بدتر میداند، شاید این باشد که در ربای اقتصادی سرمایه مادی افراد از میان میرود، لکن در دروغ، اصل ایمان خدشهدار میشود. پس اگر رباخوار با رباخواری اعلان جنگ میکند، دروغگو به جنگ ایمان رفته و خود را در معرکه قرار داده است. حضرت محمد(ص) همچنین فرمودند: درپی راستی و راستگویی باشید، اگرچه فکر کنید که مایه هلاکت است، درصورتی که راستگویی موجب نجات است و از دروغگویی پرهیز کنید، اگرچه فکر کنید دروغگویی عامل نجات است، درصورتی که آن مایه هلاکت و نابودی است. (نهجالفصاحه، صفحه226، حدیث 1127) امام صادق(ع) دروغ را همانند ربا از مصادیق اعلان جنگ با خدا دانسته و فرمودهاند: کسی که با آگاهی قسم دروغ بخورد با خدا به مبارزه و جنگ برخاسته است. (محاسن برقی، صفحه 119، حدیث 131)
یکی از موارد زیانکاری آشکار در زمینه دروغ، این است که شخص به خاطر دیگران دروغ بگوید و در واقع به خاطر دنیای دیگران، آخرت خود را تباه کند. چنین انسانی بر طبق نص روایات، از زیانکارترین افراد است.
4- ظلم: از دیگر آثار دروغ آن است که شخص به انسانی ستمگر تبدیل میشود که آثار مخرب ظلم در دنیا و آخرت بسیار گفته شده است. (آلعمران، آیه94؛ انعام، آیات21 و93)
5- محرومیت از درک حقایق: دروغگویی، موجب محرومیت از درک و دریافت حقایق بویژه حقایق آیات الهی میشود و امور بر او مشتبه شده و نمیتواند تحلیلی درست از مسایل داشته باشد. (جاثیه، آیات7 و 8)
6- محرومیت از هدایت: از آنجایی که دروغگو محروم از درک حقایق میشود، بهطور طبیعی از هدایت الهی نیز محروم خواهد شد و راه ظلالت را در پیش میگیرد. (زمر، آیه6؛ غافر، آیه28)
7- نفاق: دروغ عاملی برای گرفتاری انسان در امر دین میشود؛ زیرا کسی که عادت به دروغگویی داشت، دلمرده میشود و کمکم در امر دین و اعتقادات نیز دروغ میگوید و نتیجه آن جز نفاق در دین نخواهد بود. (توبه، آیه77) رسول گرامی اسلام(ص) فرمود: سه خصلت است که در هر کس باشد منافق است هرچند روزه بگیرد و نماز بخواند و خود را مسلمان بداند: 1- در امانت خیانت کند؛ 2- در سخن دروغ بگوید؛ 3- در وعده تخلف کند. (محجه البیضاء، ج5، ص238؛ وسائل الشیعه، ج11، ص269)
8- محرومیت از عنایت الهی: دروغگو از درگاه خدا طرد میشود و از عنایت و توجه خداوند محروم خواهد شد. امام سجاد(ع) در مقام نیایش میگوید: خدایا! شاید مرا در جایگاه دروغگویان یافتی که به حال خود رهایم کردی. (مفاتیحالجنان، دعای ابوحمزه ثمالی)
9- بوی گند و لعن فرشتگان: دروغ همانند هر گناه دیگری بوی گندی دارد که انسانهای دارای چشم برزخی آن را استشمام میکنند. این بو چنان بد است که موجب تنفر و لعن فرشتگان میشود. کسانی که دروغ ملکه آنان شده حتی مردم عادی از آنان تنفر دارند و دوست ندارند با آنان نشست و برخاست کنند، هر چند که گاه علت آن را نمیفهمند. رسول گرامی اسلام(ص) فرمود: هرگاه مومن بدون عذر دروغ بگوید هفتاد هزار فرشته او را لعنت میکنند و از قلبش بوی گندی بیرون میآید که تا عرش میرسد؛ آنگاه نگهبانان عرش بر او لعنت میفرستند. (مستدرک الوسائل، ج2/ ص100؛ سفینه البحار، ج2/ ص474؛ جامع السعادات، ج2/ ص322) خداوند در قرآن نیز دروغگو را مستحق لعنت و سزاوار خشم خود دانسته است. (نور، آیه7)
10- محرومیت از نماز شب: یکی از گناهانی که توفیق نماز شب را از انسان سلب میکند دروغ گفتن است. نماز شب از اعمال واجب برای پیامبر(ص) و مستحب موکد برای مؤمنان است؛ زیرا انسان را به کمالات و مقاماتی چون مقام محمود میرساند. (اسراء، آیه79) حضرت امام صادق(ع) فرمود: مردی که دروغ بگوید به خاطر آن از خواندن نماز شب محروم میشود. (سفینه البحار، ج2، ص473)
11- کاهش روزی: توسعه رزق و روزی انسان، عوامل بسیاری دارد که در آیات و روایات بیان شده است. در قرآن بیان شده که زکات موجب نزول برکات آسمانی و زمینی برای انسان میشود. برخی از گناهان روزی را کاهش میدهد یا از برکت میاندازد. از جمله عوامل کاهش روزی میتوان به دروغ اشاره کرد. دروغگو همواره در رزق و روزی زیان میکند. رسول گرامی اسلام(ص) میفرماید: دروغ روزی انسان را کم میکند. (جامعالسعادات، ج2، ص322؛ کنزالعمال، جلد3، صفحه623، حدیث 8220)
12- فراموشی و رسوائی: دروغ افزون بر آثار اجتماعی، آثار روانشناختی نیز دارد. به عنوان نمونه دروغ موجب روانپریشی در شخص میشود بهطوری که نمیتواند امور را به خاطر بیاورد. حضرت صادق(ع) فرمود: خداوند فراموشی را بر دروغپردازان مسلط میسازد. (بحارالانوار، ج69، ص251) پس دروغی میگوید و آن را فراموش میکند و بعد خبری میدهد که منافی (مخالف) با دروغ اولی است و خود را نزد مردم رسوا میسازد.
دروغگویی موجب رسوایی شخص در دنیا و آخرت خواهد شد. امام علی(ع) فرمودند: دروغگویی عیبی رسوا کننده است. (بحارالانوار جلد66، صفحه313، حدیث7) معمولا دروغ بعداز مدتی آشکار میشود و انسان دروغگو در بین مردم رسوا میگردد و دیگر کسی به او اعتماد نمیکند. پس موجب بیاعتمادی دیگران در حق خود نیز میشود. عبیدبن زراره گوید: از امام صادق(ع) شنیدم که میفرمود: از چیزهایی که خدا آن را مایه رسوایی و زیان دروغگویان قرار داده است، فراموشی است. (کافی، جلد2، صفحه341، حدیث15) چون دروغگو دروغش را از یاد میبرد و دچار فراموشی شده و از همین راه رسوا میگردد. از اینرو گفتهاند، دروغگو بیحافظه یا کمحافظه است. امام علی(ع) نیز فرمودهاند: دروغگویی مایه ننگ و عار در دنیا و موجب عذاب آتش در آخرت است. (غررالحکم، جلد2، صفحه31، حدیث 1708)
13- اهانت دیگران و خواری در نزد مردم: امیرمؤمنان علی(ع) فرمودند: دروغگو با دروغ خودش سه چیز به دست میآورد: 1- خشم الهی بر او، 2- اهانت به خودش از طرف مردم 3- سرزنش و نکوهش فرشتگان نسبت به او. (میزانالحکمه، جلد3، صفحه2678، حدیث 1746) آن حضرت همچنین میفرماید : انسان دروغگو خوار و ذلیل است. (غررالحکم، جلد1، صفحه93، حدیث339)
14- دروغ نشانه بیعقلی: از آثار دروغ این است که مردم او را سفیه و نابخرد میشمارند؛ زیرا عاقل، دروغ نمیگوید؛ چنانکه امیرمؤمنان علی(ع) میفرماید: هیچ عاقلی دروغ نمیگوید و هیچ مؤمنی زنا نمیکند. (بحارالانوار، جلد66، صفحه313، حدیث7)
15- فسق و فجور: انسان دروغگو همانطوری که در کلام، بیپروا میشود، گرفتار بیپروائی در رفتار نیز میشود و گناهان را آشکارا و بیپروا انجام میدهد. رسول خدا(ص) فرمودند: از دروغ بپرهیزید، زیرا دروغ انسان را به فسق و فجور میکشاند و فسق و فجور هم انسان را روانه آتش جهنم میکنم. (جامعالاخبار، صفحه417، حدیث 1157)
16- بیاعتمادی: از دیگر آثار دروغ بیاعتمادی است. شکی نیست که اعتماد مهمترین سرمایه اجتماعی هر انسانی است. فقدان اعتماد از شخص یعنی از دست دادن بزرگترین سرمایه اجتماعی؛ از اینرو دروغگو در حکم مرده است. امامعلی(ع) فرمودند: دروغگو و مرده هر دو یکسانند، زیرا برتری زنده بر مرده این است که به او اعتماد میشود، پس وقتی در اثر دروغگویی به سخن او اعتماد نشود، زنده بودن او بیفایده گشته، همانند مرده میشود. (غررالحکم، جلد2 صفحه139، حدیث 2104) اصولاً انسان به سخن دیگری اعتماد میکند و آن را خبری راست میشمارد. بنابراین، وقتی کسی دروغ میگوید، به اعتماد آن شخص خیانت کرده است. حضرت محمد(ص) فرمودند: خیانتی بزرگ است که به برادرت سخنی بگویی که تو را راستگو میشمارد و تصدیقت میکند، ولی تو به او دروغ بگویی. (نهجالفصاحه، صفحه450، حدیث 2120) دروغگو با این کارها اعتماد دیگران را نسبت به خود از میان میبرد و گاه کار تا جایی پیش میرود که اگر هم راست بگوید، سخنش را دروغ میپندارند. حضرت علی(ع) میفرمایند: دروغگو در آنچه بگوید متهم است، اگرچه دلیل و برهان قوی داشته باشد و گفتارش هم راست باشد. (غررالحکم، جلد2 صفحه64 حدیث 1849)
آثار اخروی دروغ
برخی آثار اخروی دروغ که در آیات و روایات بیان شده عبارتند از:
1- روسیاهی در قیامت: دروغ به ویژه دروغ و افترا بستن به خداوند موجب میشود که شخص در قیامت روسیاه محشور شود. خداوند این مطلب را در آیه 60 سوره زمر بیان کرده است. رسول گرامی اسلام(ص) نیز فرموده است: از دروغ گفتن خودداری کنید زیرا انسان را روسیاه میکند. (مستدرک الوسائل، ج2، ص100)
2- محرومیت از رستگاری: محرومیت انسان از رستگاری از جمله آثاری است که در صورت ملکه شدن این خصلت زشت در انسان پدید میآید؛ زیرا کسی که دروغگو شد به خدا دروغ میبندد و در نتیجه از رستگاری ابدی محروم میشود. (یونس، آیه69؛ نحل، آیه116)
3- در دوزخ: همانطوری که راستی و راستگویی در بهشت است، دروغ نیز در دوزخ است. حضرت محمد(ص) فرمودند: راستی پیشه کنید که آن دری از درهای بهشت است و از دروغ بپرهیزید که آن، دری از درهای جهنم است. (کنزالعمال، جلد3، صفحه346، حدیث 6862)
4- دوزخ: از آثار مهم دروغ گرفتار شدن در دوزخ است، مردی از رسول خدا(ص) پرسید: چه عملی سبب داخل شدن در آتش است؟ فرمود: دروغ، زیرا دروغ سبب فجور و فجور سبب کفر و کفر سبب داخل شدن در آتش است. (مستدرک الوسائل).
5- مسخ در قیامت: کسی که دروغ میگوید در قیامت مسخ شده و با صورتی غیر از صورت انسان محشور میشود. رسول خدا(ص) به حضرت زهرا(س) فرمود: در شب معراج زنی را دیدم که سرش مانند سر خوک و بدنش مانند بدن الاغ بود و سببش فتنهانگیزی و دروغگوییاش بود. (عیون اخبار الرضا(ع))