دلایل گرایش به مصرف‌گرایی افراطی چیست؟(بخش نخست)
تب داغ مصرف‌گرایی در شلوغی بازار مکاره(گزارش روز)
ما عادت نکرده‌ایم که برای نیاز زندگی کنیم، عادت کرده‌ایم که برای نیاز نفس خود زندگی کنیم، نفسی که سیری‌ناپذیر است. میزان بسیار زیاد تنوع‌طلبی در جامعه ما باعث اسراف بسیار زیادی شده است.
صدیقه توانا
تغییر ماشین، موبایل، خانه، غذا، فرش و لباس... باعث شده دچار مصرف‌گرایی افراطی شویم. در حالیکه کمد ما پر از لباس است، دائم در حال تغییر و خرید لباس‌های جدید هستیم، لباس‌های بایگانی شده در کمد، تعویض سالانه مبلمان منزل و تغییر دکوراسیون در واقع اسراف کردن هزینه‌های مملکت است که بایگانی می‌شود و به هدر می‌رود.
عرفا نقطه نظراتی داشتند که البته امروزه خیلی خریدار ندارد. مثلاً می‌گفتند طعام را للقوه باید خورد، یعنی باید طوری غذا خورد که قوت بگیری نه طوری که غذا خورد که نفست قدرت بگیرد و برای نفس سفره‌های بسیار رنگینی پهن می‌شود که خورده هم نمی‌شود از بس که زیاد است و بعد هم دور ریخته می‌شود.
در جهان امروز میزان استفاده از اطعمه و اشربه، چیزهایی که برای بدن لازم نیست و برای انسان ضرر دارد مثل انواع و اقسام نوشابه‌ها و تنقلات- بسیار زیاد است. با ترک فقط استفاده از این مواد مضر و غیر ضروری می‌توان هزینه لازم برای حل بسیاری از مشکلات مملکت را فراهم کرد. و اگر این موضوع به موارد مصرف‌گرایی دیگر مثل لوازم خانه، مسکن، ماشین و موبایل و... سرایت یابد، بی‌تردید سرمایه هنگفتی جهت توسعه اقتصادی به دست خواهد آمد.
متاسفانه ویروس مهلک فرهنگ مصرف‌گرایی بی‌رویه در کشور ما اپیدمی شده و طی چند سال اخیر به صورت حاد و خطرناکی درآمده است که اگر بنا به توصیه اکید رهبر معظم انقلاب ریشه‌کن نشود به طور حتم عوارض جبران‌ناپذیری را به بدنه اجتماع و فرهنگ کشورمان ایجاد می‌کند.
مصرف‌گرایی چیست؟
«مصرف‌گرایی به معنی برابر دانستن خوشبختی شخصی با خرید دارایی‌های مادی و مصرف است. فرهنگ غلط مصرف‌گرایی یعنی استفاده از کالاها به منظور رفع نیازها و امیال.»
فاطمه مظهری کارشناس مسائل فرهنگی و مشاوره خانواده در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان ضمن تعریف مصرف‌گرایی بر این باور تاکید می‌کند که این عمل یعنی مصرف‌گرایی نه تنها شامل خرید کالاهای مادی، بلکه شامل خدمات نیز هست.»
وی با اشاره به اینکه فرهنگ غلط مصرف‌گرایی به شکل بی‌رویه و بیمارگونه یک آسیب اجتماعی و فرهنگی است خاطرنشان می‌کند: «درمان این فرهنگ غلط مستلزم شناخت علمی و سپس درمان اساسی و به عبارت دیگر برنامه‌ریزی است و به گفته رهبر کبیر انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی(ره) ایجاد فرهنگ مصرف‌زدگی، نقشه‌ای حساب شده و استعماری برای غارت و چپاول ثروت‌های دنیای اسلام است که به تبع آن، جوامع اسلامی از رشد و پیشرفت بی‌نصیب می‌مانند.»
این کارشناس مسائل فرهنگی یکی از عوامل ترویج مصرف‌گرایی را تبلیغات چه از طریق رادیو و تلویزیون و چه از طریق بنرها و تراکت‌هایی که در سطح شهر و در کوچه و خیابان پخش می‌شود می‌داند ومی‌گوید: «بیشتر کودکان و نوجوانان از طریق تبلیغات تلویزیونی جذب مصرف‌گرایی می‌شوند و خانواده‌ها هم صدالبته در استفاده از این فرهنگ غلط به آن دامن می‌زنند.
وی می‌گوید: «تلویزیون نه برای سرگرم کردن ما که برای فروش کالاها به ماست که به وجود آمده است. البته منظور این نیست که بگوییم رسانه ملی فواید دیگری ندارد ولی تبلیغات آنها چه از طریق پخش سریال‌ها و چه آگهی‌ها به صورت مستقیم تاثیر زیادی در ترویج مصرف‌گرایی دارد.»
نگاه تبلیغات‌چی‌ها به نوجوانان و جوانان
روزگاری تبلیغات‌چی‌ها از هر صنف و گروهی، با هر حیله و ترفندی و با هر زبانی اغلب نوجوانان و بچه‌ها را به‌عنوان یک گروه جمعیتی نادیده می‌گرفتند اما امروزه کودکان و نوجوانان به «بازارزده‌ترین» نسل در تاریخ بشر تبدیل شده‌اند، چرا که آنها قدرت خرج کردن دارند آنها در بزرگسالی در زمره مصرف‌کنندگان بی‌رویه درخواهند آمد، هزینه‌هایی که صرف برنامه‌ریزی ذهن و نگرش آنها می‌شود، بعدها جواب خواهد داد که البته این جواب اصلاً خوشایند نیست.»
دکتر رحمان فضایلی استاد دانشگاه آزاد با بیان این نقطه‌نظر جالب در گفت‌وگو با کیهان معتقد است: «نوجوانان و جوانان بر تصمیمات والدین خود برای خرید کالا تاثیر می‌گذارند، چرا که برای واداشتن یا ترغیب والدینشان به خرید و کالاها و خدماتی خاص، از روش‌های خاصی استفاده می‌کنند.»
وی با ارائه آماری خواندنی در ادامه صحبتهای خود می‌گوید: «کودکان در ازای هر پنج ساعت تماشای برنامه‌های تلویزیون‌های تجاری، یک ساعت آگهی تجاری تماشا می‌کنند، ما کودکانمان را به دست شرکت‌های تبلیغاتی سپرده‌ایم تا آنها را متقاعد کنند که گرسنه، خسته، زشت و نامحبوب هستند و باید برای تغییر دادن این وضع پول خرج کنند.»
دکتر فضایلی با اظهار تاسف از اینکه اکثر والدین در برابر تقاضاهای فرزندانشان برای مصرف کالاها و انواع خدمات به زانو درمی‌آیند و تسلیم می‌شوند، در مورد دلایل این امر خاطرنشان می‌کند: «چرا که آنها تمایل دارند خانواده‌ای با حجم کوچک‌تر و تعداد فرزند کمتر و درآمدهای دو برابر داشته باشند و به تعویق انداختن تولد فرزندان بیشتر به زمانی درآینده، برای آنها به این معناست که تا آن زمان از درآمدهای قابل خرج کردن بیشتری بهره‌مند خواهند بود.»
خانم مظهری هم در تأیید صحبتهای این استاد دانشگاه بر این باور است که برخی افراد همه کالاها و اجناس خریداری شده خود را مصرف نمی‌کنند زیرا نیاز واقعی‌شان نبوده ولی براثر تبلیغات زیاد و برای اینکه نشان بدهند از وجهه بالایی برخوردارند به هر قیمتی کالاها را در منزل و آشپزخانه ویترین می‌کنند (بعضاً بدون اینکه کاربردشان را هم بدانند) تا در نظر دیگران متمول نشان داده شوند، از این رو به تدریج مصرف‌گرایی افراطی جزئی از فرهنگ البته غلط می‌شود که از نظر روان‌شناسی مصرف‌گرایی با عدم امنیت اقتصادی در افراد همراه است.
مصرف‌گرایی یک آسیب اجتماعی
وقتی صحبت از مصرف‌گرایی و این فرهنگ غلط می‌شود، ابتدا باید دنبال یافتن ریشه‌های این آسیب اجتماعی باشیم که بدانیم ریشه مصرف‌گرایی در چیست؟ دکتر رحمان فضایلی استاد دانشگاه پاسخ این سؤال را نبود الگوی مصرف و فرهنگ نادرست مصرف در جامعه بیان کرده و می‌گوید: «یکی از عوامل تاثیرگذار بر روند مصرف، معرفی فرهنگ غلط مصرفی به جامعه است. الگویی که غرب برای مصرف به بازارهای هدف در کشورهای مصرف کننده معرفی می‌کند برپایه رقابت و مسابقه در مصرف و تجمل‌گرایی و تشریفات زاید استوار است و این در حالی است که الگوی مصرف در اسلام مبتنی بر چند اصل اساسی استفاده و بهره‌وری از مواهب الهی، قناعت و پرهیز از اسراف و تبذیر پایه‌ریزی شده است.»
از وی در مورد فواید صرفه‌جویی می‌پرسم می‌گوید: «اعتدال و صرفه‌جویی در هزینه‌های زندگی مایه بقا و توانایی مالی زندگی و در نتیجه حافظ ارزش و شخصیت انسانی آدمی است در حالی که اسراف موجب تنگ‌دستی، سختی زندگی و سست کننده پایه‌های حیات اقتصادی است.»
این استاد دانشگاه در ادامه می‌گوید: «فقدان الگوی مصرف صحیح در جامعه، اختصاص سهم کمی از هزینه خانوار در زمینه تأمین مایحتاج ضروری ترویج فرهنگ مصرفی غلط به دلیل تبلیغات نادرست از عوامل مهمی است که موجب شده سالانه بخشی از سرمایه‌های ملی کشور با شیوه‌های گوناگون به هدر رود. در این زمینه متأسفانه رسانه‌های جمعی ناخواسته کمک شایانی به ترویج این فرهنگ می‌کنند و چشم و هم چشمی آفت دیگری است که در این زمینه نمک بر زخم‌ها می‌پاشد.»
امان از این چشم و هم چشمی‌ها!
فردای روز عقد مون، اولین باری که با هم رفتیم پارک، تانشستیم روی صندلی مهناز خانوم گفت: خداشانس بده! دختره انگشت کوچیکه منم نمی‌شه ولی برو شانسشو ببین مادر شوهرش سر عقد یک سرویس طلا بهش داده 8 میلیون تومان قیمتشه! تازه مگه من چی‌ام از دختر زهرا خانم کمتره که اون باید یخچال ساید بای‌ساید سیلور داشته باشه و من نداشته باشم، اون باید مایکروفر، و ما یکروویو و مایکروسافت و مایکرو نمی‌دونم چی‌چی داشته باشه و همه نوع مایکروهاش تکمیل باشه، ولی من بیچاره چی؟ اجاق گازم باید طرح فرباشه! من بدبخت فلک زده اگه شبی، نصفه شبی هوس یه کیک کردم باید چی کار کنم؟ در گاز طرح فر فقط باید طرح کیک رو بپزم و بخورم. تمام استعدادم تو پختن ژله و مارمالات هدر می‌ره! راستی تازه اینو بهت نگفتم نمی‌دونی دختر عمه‌ام چه تلویزیونی خریده؟ تلویزیونشون از اینجا، نه از اینجا تا... اینجاست. آخه یکی نیست بهش بگه تو با اون عینک ذره‌بینی‌ات، چطور می‌خوای به اون تلویزیون نگاه کنی؟ حالا من باید با اون چشمهای قشنگم زل بزنم به یک تلویزیون 14 اینچی...
در حالیکه بستنی قیفی‌ها کاملاً آب شده و ریخته بود. روی نیمکت پارک نگاهش کردم و گفتم: گریه نکن! غصه هم نخور! اگه شده از زیر سنگ پول در آرم همه آرزوها تو برآورده می‌کنم و این چنین بود که حکایت آقای مهران -ن با همسرش مهناز خانم از فردای روز عقد آغاز شد. خواسته‌های رنگ و وارنگ همان و رفتن در راهروهای دادگاه برای درخواست طلاق همان.
مصرف‌گرایی مثبت و منفی
براستی چرا باید برای کسب موقعیت کاذب اجتماعی و جلب توجه دیگران خود را اسیر تجملات کنیم و آن‌قدر مصرف زده شویم که اصل انسانی خود را فراموش کنیم و اصولاً آیا مصرف‌گرایی خوب است یا بد؟
«مصرف‌گرایی از دو دید باید مورد توجه قرار گیرد، مصرف‌گرایی مثبت و مصرف‌گرایی منفی و متأسفانه مصرف‌گرایی منفی در جامعه ما زیاد به چشم می‌خورد.»
دکتر امان‌الله قرایی مقدم استاد دانشگاه و جامعه‌شناس در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان در مورد دلایل این مسئله توضیح می‌دهد و با بیان مقدمه فوق می‌گوید: «چنانچه خود ما تولید کننده محصولات باشیم و صحیح استفاده کنیم این کار نه تنها بد نیست که مفید فایده هم هست. ولی اگر قرار باشد وارد کننده محصولات خارجی بوده و مصرف بی‌رویه داشته باشیم مصرف‌گرایی منفی را رواج می‌دهیم. دکتر قرایی مقدم به رهنمودهای رهبر معظم انقلاب در مورد اقتصاد مقاومتی اشاره کرده و می‌گوید: «چنانچه خودمان تولید کنیم، خودمان بخوریم و خودمان بپوشیم قطعاً به اقتصاد مقاومتی دست خواهیم یافت.» وی می‌گوید: «غرب به دنبال این است که با انواع حیل و تبلیغ مردم را جذب خرید کند، شعار غرب این است که بخر و دور بینداز و فقط بخرید. حال چرا غرب بر خرید تاکید دارد، نکته مهم دیگری است که این استاد دانشگاه به آن اشاره می‌کند و می‌گوید: «اگر اجناس تولید و ساخته شده غربی به فروش نرسد، کارخانه‌های آنها ورشکسته و کارگرانشان بیکار می‌شوند و ضمن آنکه درآمد سالانه شان هم پایین می‌آید. از این رو اگر راه‌های رسیدن به اقتصاد مقاومتی را سریع‌تر طی کنیم دیگر لازم نیست گلاب و سنگ قبر را هم از چین وارد کنیم.!
دکتر قرایی مقدم معتقد است که اقتصاد فرهنگی، رخنه فرهنگی به وجود می‌آورد و از طریق کالای وارداتی فرهنگ غرب وارد می‌شود. مثلا وقتی انواع تی‌شرت‌های I love you وارد کشورمان شد شاهد بلوغ زودرس بین نوجوانان شدیم.»
وی مصرف بی‌رویه در آب، برق و گاز را هم نوعی مصرف‌گرایی می‌داند و می‌گوید: در مورد مصرف‌گرایی باید روی نیازمندی‌ها مثل گندم، جو، شکر، برنج و مواد غذایی استراتژیک کار کنیم. ما نباید گندم را از آرژانتین و آمریکا وارد کنیم. ولی متاسفانه مصرف‌گرایی در ایران بیهوده و بی‌رویه است و این یکی از ویژگی‌های جهان سومی‌ها است. وی می‌گوید: «متاسفانه برخی سرمایه خود را صرف خرید لوستر 100 میلیون تومانی پورشه یک میلیاردی و بنز چند میلیاردی می‌کنند و پول خود را به جیب ایتالیا و آلمان ها می‌ریزند. «ایولوکوست» جامعه‌شناس آمریکای جنوبی یکی از ویژگی‌های جهان سوم را در این می‌داند، سرمایه‌داران به جای آنکه پول خود را در راه تولید سرمایه‌گذاری کنند، در راه خرید تزیینات و لوازم غیرمصرفی صرف می‌کنند. و این یک آسیب اجتماعی بزرگ است.» قرایی مقدم می‌گوید: «اگر ما کمبود آب و برق داریم باید کاملا در مصرف این منابع جانب احتیاط را رعایت کرده و اسراف نکنیم. متاسفانه در کشور ما بین برخی افراد چنان مصرف‌گرایی، غربزدگی رسوخ یافته که تا می‌شنوند فلان جنس تولید داخل است، فورا آن را کنار گذاشته و جنس بی‌کیفیت خارجی را به جنس با کیفیت تولید داخل ترجیح می‌دهند.» خرید زیاد کالاهای وارداتی کشور را فقیر و فقیرتر می‌کند. بنابراین باید در جهت حمایت از سرمایه‌های داخلی و تولیدات ایرانی و اقتصاد مقاومتی قدم‌های مثبتی برداریم.»
وی می‌گوید: چرا باید 7 میلیارد تومان گندم از دیگر کشورها بخریم؟ چرا باید ایران رتبه برتر مصرف لوازم آرایش در دنیا را به خود اختصاص دهد؟ چرا باید مصرف گاز ما در دنیا بی‌نظیر باشد؟ چین با یک میلیارد و... جمعیت مصرف گازش نسبت به جمعیت ایران که 75 میلیون نفر است خیلی کمتر است. دکتر قرایی مقدم فرهنگ سازی و اجرای قوانین سخت‌گیرانه را راه‌حل مبارزه با این آسیب اجتماعی ذکر کرده و می‌گوید: مصرف‌گرایی نتیجه رفتار غلط حکومت سلطنتی است که بین مردم رسوخ کرده است. آن زمان دولت از مردم ترس و واهمه داشت ولی الان ملت و کشور در آرامش هستند و دنیا فهمیده که در ایران امنیت و ثبات وجود دارد بنابراین به راحتی باید قوانین برخورد با اسراف‌کاران به مرحله اجرا درآید.