پرسش:
صلاح و فساد انسان چگونه حاصل می‌شود؟ آیا هر دو دارای یک سرعت مساوی هستند؟ آیا اصلاح کردن یک انسان به همان اندازه زمان می‌برد که فاسد کردن او نیاز به زمان دارد؟
پاسخ:
صلاح و فساد، استعدادی بالقوه
انسان از زمانی که پا به عرصه وجود می‌‌گذارد در ابتدا حیوانی بالفعل است و زمانی که قوه عاقله او به حد بلوغ می‌رسد و توان درک و تشخیص خیر و شر و خوب و بد را پیدا می‌کند، سیر حرکت  تکاملی یا انحطاطی او شروع می‌شود. به تعبیر دیگر صلاح و فساد او به صورت بالقوه و استعداد است و باید با انتخاب و اختیار انسان رقم بخورد.
مقایسه سرعت صلاح و فساد
فساد و تباهی انسان به معنای افتادن او در سرازیری سقوط است. اگر نفس انسان رها شود، و مهار نگردد خودش به جلو حرکت می‌کند و هر لحظه سرعت آن نیز اضافه می‌شود، زیرا در سرازیری سقوط قرار گرفته است. اما حرکت در جهت صلاح و سعادت انسان سر بالایی است. درست است که هر دوی اینها «تدریجی الحصول» هستند، اما در سرعت و کندی خیلی با هم تفاوت دارند. انسان خیلی زود فاسد می‌شود و روند فساد او سریع است، اما صالح شدن او زمان بیشتری را صرف می‌کند، به تعبیر دیگر، تربیت، خیلی صبر و حوصله می‌خواهد.
از طرفی بذر را خداوند متعال کاشته است، و فقط باید آن را آبیاری کرد. از طرف دیگر باید شهوت را مهار کرد. البته این به معنای قلع و قمع کردن شهوت نیست. انبیاء آمده‌اند تا قوای بالفعل انسان را روش و جهت بدهند، نه اینکه قلع و قمع کنند. انسان در تمام محیط‌های تربیتی روش‌های رفتاری ناپسند را خیلی زودتر از آداب پسندیده یاد می‌گیرد. فساد و تباهی در انسان همسو با خواسته‌های درونی و به صورت قوای بالفعل بوده و به سرعت اثر می‌گذارد، اما اصلاح با روند کند و آهسته پیش می‌رود، زیرا در آن انسان با یک سلسله قوای بالقوه روبرو است.
بنابراین اصلاح «بطیئ الحصول» و کند پیش می‌رود، اما فساد «سریع‌الحصول» است.
به تعبیر دیگر هم فساد و هم صلاح تدریجی هستند و این وجه مشترک آنها است، اما وجه افتراق آنها این است که یکی «سریع‌الحصول» و دیگری «بطیئ‌الحصول» است.
صلاح و فساد جامعه
این استدلالی که در ساحت فردی بیان کردیم، در رابطه با جامعه نیز صادق می‌باشد.
اگر جامعه به حال خود رها شود، به سرعت در سرازیری سقوط قرار گرفته و دیگر کسی جلودارش نیست. به بیان دیگر تخریب خیلی آسان است، به فساد کشیدن جامعه آسان است. همین که رهایش کنی، خودش سرازیر در فساد خواهد شد. آن چیزی که هدف انبیا بوده است، تربیت جامعه است.
آن بزرگواران می‌خواهند ابنای بشر را از حیوانیت بیرون بیاورند، و از آنها آدم بسازند. امام خمینی(ره) می‌فرمایند: اگر انسان را رها کنی به صورت خودکار یک حیوان عجیب و غریب می‌شود، باید با همان روشی که از طریق وحی به ما رسیده است به شهوت غضب، و وهم روش(و جهت) بدهی. (ادب الهی، آیت‌الله شیخ مجتبی تهرانی(ره)، ج 3، ص 138)
آری اگر کسی به نفسش مهار نزد، در فساد نفس شریک است، چقدر واضح و صریح آموزه‌های وحیانی این مسئله را برای ما تبیین کرده‌اند که هدف از بعثت انبیا همین است که به وسیله عقل و شرع به قوای بالفعل، غضب، شهوت و وهم مهار بزنند. در غیر این‌صورت فرد و جامعه به سرعت به سوی انحطاط و قهقرا سقوط خواهند کرد.