تكبّر، سم راه تکامل
يكى از صفاتى كه مانع راه كمال انسانى است و در قرآن، به عبارات گوناگون و در جاهاى فراوان و همچنين در روايات و فرمايش‌هاى ائمّه (عليهم‏السّلام)، نسبت به آن صفت پرهيز داده شده‏ايم و برحذر داشته شده‏ايم، صفت تكبّر و خودبزرگ‏بينى است. اين صفت، براى پيشرفت انسان در مدارج معنوى، چيز بسيار خطرناكى است. هدف نهايى از اين‏همه جنجال‏هايى كه از اول تاريخ بوده است يعنى آمدن پيامبران، مبارزات فراوان، دو صف شدن حق و باطل، جنگها، نبردها، درگيري‌ها، صبرها بر مشكلات، تلاش عظيم اهل حق، حتّى تشكيل حكومت اسلامى و استقرار عدل اسلامى، تكامل و كمال انسان و نزديك شدن او به خداست. همه چيز، مقدّمه‏ اين است؛ ولى تكبّر حالتى است كه‏ اگر در كسى وجود داشت، او دچار خودشگفتى مى‏شود و وقتى خودش، كارش، معلوماتش و خصوصياتِ فردي‌اش را مورد توجّه قرار مى‏دهد، حس اعجاب به او دست مى‏دهد و به نظرش بزرگ و زيبا و مطلوب مى‏آيد. شايد بشود گفت كه بزرگ‌ترين مانع و بدترين درد و بيمارى در راه تكامل بشرى، عبارت از خود را بزرگ ديدن، خود را پاك و بى‏غش ديدن، خود را قدرتمند و توانا ديدن و خود را برتر از ديگران مشاهده كردن است.
يكى از خصوصيات تكبّر، اين است كه انسان خودش را از ديگران بزرگ‌تر ببيند. معناى تكبّر اين نيست؛ اين يكى از خصوصيات تكبّر است. اين، چيز خيلى خطرناك و عجيبى است. انسان وقتى آيات قرآن را ملاحظه مى‏كند، مى‏بيند روى اين صفت كه با اسم‌هاى گوناگونى هم از آن ياد شده: استعلا، علوّ، استكبار، تكبّر خيلى تكيه شده و انسان مؤمن كه در راه خدا حركت مى‏كند، از اين خصوصيّت خيلى برحذر داشته شده است.
براى كسى كه خود را مقتدر ببيند، تكبّر فرق نمى‏كند. اين، نوعى از تكبّر است. انسان خود را داراى قدرت و غنا و بى‏نيازى احساس كند، يا خود را داراى علم و دانش احساس كند و هر چيزى كه به او عرضه مى‏شود، چون به علم و دانش خود خيلى معتقد است، همه چيز را با دانش خود تطبيق بكند؛ هرچه در دايره‏ علم او گنجيد، آن درست است؛ هر چيزى در دايره‏ علم او نگنجيد، آن را رد خواهد كرد! اين هم شعبه‏‌ای از تكبّر و يكى از انواع خطرناك آن است. حتّى براى كسانى هم كه اهل عبادت و زهد و توجّه به خدا و تلاش معنوى هستند، تكبّر در كار و رشته‏ خودشان وجود دارد. همان عُجبى كه انسانِ عابد و زاهد، به عبادت خود پيدا مى‏كند، يكى از شُعَب تكبّر است؛ خود را بزرگ ديدن، خود را پاك ديدن، خود را برتر از ديگران ديدن.
شب قدر را كسى به دعا و مناجات و گريه و توجّه به خدا و نماز و استغفار و امثال اينها بگذراند، بعد فرداى آن روز، وقتى‏كه در بين جمع مى‏آيد و مردم را در خيابان‌ها مشغول كار خودشان مى‏بيند، در دل خود بگويد: اى بيچاره‏ها! شما ديشب در چه حالى بوديد، ما چه حالى داشتيم؛ شما غافل بوديد! يعنى خود را از ديگران بالاتر حساب كند و اين چنين بپندارد. هركدام از اينها باشد، براى پيشرفت تكاملى انسان، سم قاتل است.
امثال ما افراد معمولى، دچار تكبّرهاى عاميانه هستيم. آن كسانى كه در درجات معنوى سير مى‏كنند و مقامات بالاترى را مى‏بينند، آنها هم در هر رتبه و شأنى كه باشند، ممكن است دچار تكبّر و اعجاب به نفس و خودبزرگ‏بينى بشوند، كه براى آنها خطر عظيمى است. اين، براى هركسى در هر مرتبه‏اى، خطر است.
قدم اول در راه خدا، شكستن خويشتن و خود را فقير و تهى‏دستِ مطلق ديدن است. يعنى انسان در عين قدرت و ثروت و علم و برخوردارى از مزايا و محاسن و خصوصيات مثبت و در اوج دارايى و توانايى، واقعاً نه به صورت تعارف، خود را در مقابل خدا، نيازمند و تهىدست و محتاج و كوچك و حقير ببيند. اين، آن روحيه‏ كمال انسانى است كه البتّه بايد با تمرين به اين جاها رسيد.
* بیانات در ديدار با اقشار مختلف مردم (روز بيست و سوم ماه مبارك رمضان)- 1369/1/30