پرسش:
چگونه می‌توان بر هواهای نفسانی غلبه کرد و راهکارهای کنترل و تهذیب نفس کدام است؟
پاسخ:
به نحو اجمال در پاسخ به این سوال می‌توان گفت که اگر انسان تسلیم خدای متعال باشد و آئینه دل را با معرفت از زنگار گناه و شرک و ریا پاک گرداند، نور حقیقت حق تعالی در قلب او تجلی می‌یابد و نفس مغلوب می‌گردد. گام اول برای تحقق این منظور، بیداری دل از خواب غفلت و توجه کردن به غافل بودن خویش می‌باشد که عارفان از آن به «یقظه» تعبیر می‌کنند. عرفا برای کسانی که به مرحله یقظه رسیده‌اند، راهکارها و مراحلی را جهت غلبه بر  هوای نفس و خودسازی و تهذیب نفس جهت وصول به قرب الهی معرفی کرده‌اند که در اینجا به نحو اجمال به اهم آنها می‌پردازیم:
1- طلب و اراده
اساسی‌ترین و مشکل‌ترین گام در مسیر غلبه بر هوای نفس و خودسازی، «خواستن» و داشتن «عزم و اراده» قوی و استوار است. انسان تشنه کمال و انسانیت، و گرسنه محبت و قرب الهی نیز می‌داند همه حیات و هستی معنوی و بقای ابدی او، در غلبه بر هوای نفس و حرکت در مسیر عبودیت و بندگی خدا نهفته است. راهکارهای عملی سالک در این مرحله یعنی تقویت عزم و اراده با افزایش «خودشناسی» و تقویت معرفت نسبت به خدا و صفات جمال و جلال او و آگاهی از نعمت‌های بیکران به‌ویژه نعمت‌های معنوی و هدایتگری‌هایی که به انسان ارزانی داشته محقق می‌شود، که باید به تدریج و صبر و حوصله حاصل شود.
آثار و نتایج
مهم‌ترین ثمرات و نتایج خودشناسی و خداشناسی در این مرحله نهادینه شدن ذکر خدا در روح و قلب و تقویت عزم و اراده و شوق و علاقه لازم به خودسازی و تهذیب نفس است، که تا شوق و علاقه به خودسازی در انسان پیدا نشود و در طلب آن مجاهدت نکند، درهای وصال و قرب الهی به روی او باز نمی‌گردد. ذکر خدا در دل هم باعث تقویت بصیرت و بینش فرد می‌شود و هم چراغ نور و حکمت را در درونش روشن می‌کند و قدرت تشخیص حق و باطل را به او می‌بخشد و باعث فزونی قدرت اراده و تصمیم‌گیری می‌گردد. کمترین ثمره آن عزم بر ترک گناه و حرکت در راستای رضایت پروردگار است.
2- مشارطه
شرط نمودن و عهد و پیمان بستن با خود برای اطاعت فرمان الهی و پرهیز از گناه که اگر غلفت و تخلفی صورت گرفت زود توبه کند و نفس خویش را جریمه نماید.
3- مراقبه
مراقبه به معنای مواظبت و زیر نظر گرفتن عملکردها، رابطه‌ها، نگاه‌ها و خواسته‌ها و بالاخره پاکی و تهذیب نفس خویش است. کسی که عارف بالله است و قبلش به این باور رسیده که جهان هستی مخلوق خدا و همه عالم محضر اوست، انسان کجا و در کدامین مکان و زمان می‌تواند حضور داشته باشد که خدا آنجا نباشد و یا او را نبیند، فرشتگان الهی در همه جا و همه حال مراقب اعمال او هستند «و ان علیکم لحافظین» بی‌شک حافظان و مراقبانی بر شما گمارده شده است (انفطار - 10) در این صورت قدرت اراده و ایمانش در مراقبت و کنترل نفس افزایش می‌یابد.
4- محاسبه
هرکس در پایان هر روز، هفته، ماه و سال به محاسبه کارهای خویش بپردازد، عملکرد خود را در زمینه خوبی‌ها و بدی‌ها، خداپرستی و هواپرستی دقیقا مورد محاسبه قرار دهد، و بر اساس نتایج ارزیابی عملکرد خود، گام بعدی را بردارد. اگر نمره قبولی را احراز کرد، این روند تکاملی را با قوت بیشتر ادامه دهد و اگر کمبودها و نقصان‌هایی در انجام فرایض و ترک محرمات الهی وجود داشت، وارد گام بعدی اصلاحات می‌شود.
5- معاتبه و معاقبه
معاتبه آن است که پس از محاسبه چون دید مرتکب گناهانی شده ویا واجبی را انجام نداده، خود را سرزنش و ملامت کند، و تنها به سرزنش و ملامت هم بسنده نکند، بلکه نفس خویش را به خاطر کمبودها و یا نقصان‌هایی که در انجام فرایض و ترک محرمات  داشته است مجازات کند، و برای هر گناهی مجازات مناسب با آن را قرار دهد، تا در روند سیر و سلوک و تهذیب نفس خود، هر روز کمالات بیشتری را تحصیل نماید.