رابطه فعل خدا و نظام علل و اسباب(پرسش و پاسخ)
پرسش:
اینکه خدای متعال در قرآن کریم از زبان حضرت ابراهیم(ع) می‌فرماید: «هنگامی که مریض می‌شوم، خدا مرا شفا می‌دهد» چه تفسیری دارد و نقش دانش پزشکی، کادر درمانی و دارو در این رابطه چگونه توجیه می‌شود؟
پاسخ:
توحید افعالی
حضرت ابراهیم(ع) در مصاف با بت‌پرستان برای توصیف پروردگار عالم. در مقایسه! با بتها که نه می‌شنیدند، و نه سودی داشتند و نه زیانی می‌رساندند، می‌فرماید: او کسی است که مرا آفرید و هم مرا هدایت می‌کند. و او کسی است که مرا غذا می‌دهد و سیراب می‌کند. و هنگامی که بیمار شوم مرا شفا می‌دهد. و او کسی است که مرا می‌میراند و سپس زنده می‌کند. و او کسی است که امیدوارم (هنگامی که وارد محشر می‌شوم) گناهانم را در روز جزا ببخشد. (الشعرا- آیات 78 تا 82)
در این آیات شریفه یک سلسله اعمال و افعالی به خدای متعال مستقیماً نسبت داده شده از جمله شفای بیماران. بر اساس معرفت توحیدی، جهان هستی اعم از عالم ماده و غیرماده مخلوق و فعل خدای متعال است. و این مخلوقات از ذات خدا جدا و مستقل نیستند، بلکه عین ذات خدا هستند. بنابراین هر فعل و کنش و واکنشی در عین اینکه در مسیر و بستر قوانین و ضوابط خاص خود که حاکم بر جهان هستی است انجام می‌گیرد، اما در عین حال به جهت وابستگی تام و تمامی که به ذات مقدس خدای متعال دارند و در اثرگذاری و تاثیرپذیری هیچ‌گونه استقلالی از خود ندارند، بنابراین هر فعل و کنشی در واقع فعل‌الله است. خدای متعال پس از پیروزی مسلمانان در جنگ بدر، برای اینکه آنان از این پیروزی مغرور نشوند و تنها بر نیروی جسمانی و توانمندی‌های خودشان تکیه نکنند، بلکه همواره دل و جان خود را به یاد خدا و امدادهای او گرم و روشن نگاه دارند، می‌فرماید: این شما نبودید که دشمنان را در میدان بدر کشتید، بلکه خداوند آنها را به قتل رساند.
و ای پیامبر!این تو نبودی که به سوی آنان تیر پرتاب کردی، بلکه این خدا بود که این فعل را انجام داد. و خدا می‌خواست مومنان را از سوی خود به وسیله این پیروزی بیازماید (که آیا به خود مغرور می‌شوند و یا تقویت روحی پیدا می‌کنند، و توکل به خدا می‌کنند، و در جنگهای بعدی با اخلاص بیشتر و بیدارتر و آماده‌تر به میدان نبرد می‌روند؟) خداوند شنوا است (و کمک خوای شما را شنید و به یاریتان آمد) و دانا است (می‌داند شکست شایسته کیست و پیروزی از آن چه کسانی است) (الانفال- 17)
مجاری فعل الهی
بر اساس معرفت توحید افعالی، جریان امور هستی و مخلوقات فعل‌الله است و همه تاثیر و تأثرها در میان مخلوقات عالم هستی نیز باذن‌الله است. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: (زمانی که مردم بت‌پرست، آتش بسیار بزرگی روشن کردند و حضرت ابراهیم)ع) را با منجنیق به سوی آن پرتاب کردند) در این هنگام به آتش گفتیم: ای آتش! بر ابراهیم(ع) سرد و سالم باش (طوری که نه از گرما آسیبی ببیند، و نه از شدت سرما بلرزد)(االانبیاء -69) بنابراین خدای متعال که فاعل علی الاطلاق است و اذن تاثیرگذاری آتش را که همان سوزاندن است در آن لحظه خاص از آتش سلب کرد. و این حقیقت را به ما نشان می‌دهد که جریان امور هستی در عین اینکه هر کدام براساس متقضیات، ضوابط و قوانین خاصی شامل علل و اسباب و علت و معلول جاری و ساری هستند، اما هیچ کدام مستقل از ذات پروردگار عالم نیستند، و باذن الله عمل می‌کنند. از طرفی اینکه فعلی به خدای متعال مستقیما نسبت داده می‌شود، از جمله شفای بیماران به معنای آن نیست که ساز و کار مجاری فیض‌الهی نادیده گرفته شود و افعال الهی از طریق ساز و کار و نظام علل و اسباب در عالم هستی انجام نمی‌گیرد، بلکه معرفت توحیدی اقتضا می‌کند که این مجاری فیض الهی و علل و اسباب آن خوب شناخته شود و به آن تقید و پای بندی لازم انجام گیرد. تا فیض الهی دریافت گردد. امام صادق(ع) می‌فرماید: «ابی الله ان یجری الاشیاء الا باسباب فجعل لکل شیئ سبیاً» . خدای متعال ابا دار ( و از خود دور ساخته است) که جریان امور هستی را جز از طریق علل و اسباب جاری سازد. پس برای هر چیزی سببی را قرار داده است (الکافی، ج 1، ص 183)
آری خدای متعال فیاض علی الاطلاق و دائم الفیض است، اما زمانی که بسترهای لازم و قابلیت‌های قابل نباشد، طبیعی است که افاضات الهی در میان ما تجلی پیدا نکند. در قضیه کرونا عده‌ای شبهه کردند که چرا مراکز و محافل معنوی و عبادی را تعطیل کردند و محدودیت‌های فراوانی را در جامعه توسط ستاد ملی مبارزه با کرونا ایجاد کردند، با این استدلال که اگر خدا نخواهد کسی مریض نمی‌شود و یا اگر مریض شد خود او شفا می‌دهد.
در پاسخ به نحو اجمال همین استدلال توحیدی را باید مطرح کرد که بله درست است که مریضی و شفا هر دو در ید قدرت خدای متعال است اما ساز و کار و مجاری افعال الهی را نیز نباید نادیده گرفت، زیرا هر فعلی اعم از بیماری و شفای آن جز از طریق مجاری و ساز و کار تکوینی و عقلانی آن انجام نمی‌گیرد. بنابراین دانش پزشکی، پزشکان و کادر درمانی، داروها و پروتکل‌های بهداشتی و... همه آنها در چارچوب مجاری فیض الهی و افعال توحیدی قابل توجیه و تفسیر است و باید به آنها التزام عملی داشت. اما این نکته کلیدی را نیز باید توجه داشت که هیچ کدام از این مجاری افعال و فیض الهی استقلال تام و تاثیرگذار ندارند مگر به اذن الله در پایان استناد به این سخن پیامبر گرامی(ص) خالی از لطف نیست و همه حقایق این بحث را در قالب دو کلمه بیان می‌فرماید: یکی از اصحاب پیامبر گرامی(ص) در مدینه در حضور آن حضرت وقتی پای شتر خود را نبست و (با همین نگاه نادیده گرفتن علل و اسباب) گفت: توکلت علی الله»
پیامبر گرامی اسلام(ص) در نقد این عمل فرمودند: «عقل و توکل» اول زانوی شتر خود را بندد و همزمان بر خدای متعال نیز توکل کن.
(المحجهًْ البیضاء، ج 7، ص 426)