پرسش:
آیا تفاوت طینت‌ها که در آموزه‌های وحیانی از آنها به طینت پاک (علیین) و طینت آلوده (سجین) تعبیر شده است، جبر نیست و با اختیار و آزادی انسان تعارض ندارد؟
پاسخ:
مفهوم طینت
در روایات دینی مفهومی به نام طینت آمده و سعادت و شقاوت انسان‌ها مربوط به آن معرفی شده است. سوالی که ایجاد می‌شود این است که طینت یعنی چه؟ طینت انسان‌ها بر چه اساسی خلق شده است؟ و آیا تفاوت طینت‌ها جبر نیست؟ و این تفاوت چگونه با اختیار و عدالت الهی سازگار است؟
طینت از ماده طین، به معنای گل، مشتق شده است. طینت بر وزن فعله است که در زبان عربی، برای بیان حالت و نوع کار یا صفتی به کار می‌رود، مانند واژه فطرت که دلالت بر نوع خاصی از خلقت دارد. طینت به معنای سرشت خاص دارای ویژگی‌های خاصی است. (مجمع‌البحرین، ج 3، ص 438)
سرشت انسان را بدین دلیل طینت می‌گویند که ماده اولیه آفرینش انسان نخستین از گل بوده است و نطفه هر انسانی هم از انواع مواد موجود در خاک تشکیل می‌شود. چنانچه خدای متعال می‌فرماید: «و لقد خلقنا‌الانسان من سلالهًْ من طین؛ هر آینه ما انسان را از گل خالص آفریدیم.» (مومنون/12)
در اصطلاح دینی، به حقیقت خمیره، سرشت و طبع خلقت انسان، طینت گفته می‌شود.
طینت در روایات
درمورد چگونگی خلقت طینت انسان، با توجه به روایتی از امام صادق(ع) در جلد دوم اصول کافی، باب طینت مومن، حدیث پنجم و روایات دیگری که از ائمه هدی(ع) در این مسئله به ما رسیده است، باب مهمی در معاجم روایی شیعه گشوده شده است به نام «باب مربوط به طینت» چنانکه از ظاهر برخی از این روایات استفاده می‌شود، هرکدام انسان‌ها با طینت و سرشت مخصوصی خلق شده و می‌شوند و این نوع خلقت و طینت مخصوص، تغییرناپذیر است.
امام سجاد(ع) می‌فرماید: خداوند دل‌ها و پیکرهای پیامبران را از طینت علیین آفرید و دل‌های مومنان را هم از آن طینت آفرید و پیکرهای مومنان را از پایین‌تر از آن آفرید و دل‌ها و پیکرهای کافران را از طینت سجین آفرید؛ آن‌گاه این دو طینت را ممزوج ساخت؛ به همین جهت گاهی از مومن، کافر متولد شود و گاهی کافر، مومن می‌زاید و به همین سبب، به مومن، گناه و بدی و به کافر ثواب و نیکی می‌رسد؛ پس دل‌های مومنان به آنچه از آن آفریده شده‌اند، گرایش دارند و دل‌های کافران نیز به آن‌چه از آن آفریده شده‌اند، تمایل دارند. (الکافی، ج 2، ص2)
در ارتباط با تحلیل و تفسیر این‌گونه روایات دیدگاه‌های دو تن از صاحب‌نظران را ذیلاً مطرح می‌کنیم؛
ادامه دارد