محمدرضا مرادی
داستان فرار فعالان اجتماعی- اقتصادی و سیاسی در عربستان در چند ماه اخیر بیش از هر زمانی در تاریخ 80 ساله آل‌سعود پررنگ شده است. کشوری که بزرگ‌ترین صادر‌کننده نفت در جهان بوده و به سرزمین طلای سیاه مشهور است اکنون نه به‌دلیل درآمدهای ارزی و میزان تولیدات نفتی‌اش بلکه به‌دلایل دیگر از جمله فرار شهروندانش در مرکز توجه رسانه‌ها قرار گرفته است.
«ریم سلیمان» یک روزنامه‌نگار سعودی است که از عربستان فرار کرده و علت فرار او برخورد مقامات نزدیک به ولیعهد، بازداشت خودسرانه و شکنجه او بوده است. خانم سلیمان که به چاپ یادداشت‌هایش در روزنامه‌های متعدد سعودی از جمله مکه، الوئام و أنحاء شهرت دارد در صفحه توئیتر خود با انتشار یک سری توئیت توضیح داد که دستیار سعود القحطانی [مشاور دربار] با وی تماس گرفته و وی را تهدید کرده است.
ریم سلیمان تاکید کرده مرا به مکانی نامعلوم در ریاض منتقل کردند در آنجا بازجویی‌ها و توهین‌ها شروع شد و تا دو روز کامل زیر شکنجه روانی بودم. خانم سلیمان گفته از بیم اینکه همان بلایی که سر دیگر فعالان بازداشتی آمده سر او بیاید مجبور به فرار از کشورش شده است. اما داستان این فرار‌ها چیست؟
سیاست‌های سرکوب‌گرانه بن سلمان
محمد بن سلمان ولیعهد سعودی از سال 2015 که وارد هرم قدرت شد سعی کرده است تا عربستان را به زعم خود پایه‌های عربستان مدرن را بنیان نهد و همه وی را معمار «عربستان نوین» بخوانند. در این راه بن سلمان سند چشم‌انداز 2030 را با هدف سکولار کردن جامعه عربستان مطرح کرد. شعارهای وی بسیار زیبا و گوش‌نواز است و بعید است که کسی با برنامه‌های وی مخالف باشد: تاکید بر اقتصاد غیرنفتی، حمایت از تکنولوژی‌های مدرن، پایان یافتن تبعیض علیه زنان و اعطای آزادی به شهروندان. اما این‌ها همه شعار بودند. بن سلمان همزمان با حمایت از حق زنان برای رانندگی، فعالان زن در این زمینه را زندانی می‌کرد، در حالی که از اقتصاد خصوصی صحبت می‌کرد فعالان اقتصادی را در هتل ریتز کارلتون دستگیر و 100 میلیارد دلار از اموال آنها را مصادره کرد و همزمان با حمایت از آزادی‌های دینی، علمای دگراندیش عربستان را یا برکنار و یا زندانی می‌کرد. در واقع بن سلمان در مرز میان «سنت و مدرنیته» گرفتار شده است؛ منطق وی، حمایت از مدرنیته را برای رسیدن به قدرت پیشنهاد می‌کند اما تفکرات و روحیه بن سلمان، سنت غلط را انتخاب می‌کند. نتیجه این تعارض این می‌شود که بسیاری از نخبگان سعودی، دیگر عربستان را جایی برای زندگی نمی‌دانند. به ویژه پس از اینکه جمال خاشقجی روزنامه‌نگار سعودی تنها به جرم انتقاد و حمایت از اصلاحات در عربستان تکه تکه شد.
مهاجرت از عربستان
مجله انگلیسی اکونومیست اخیرا با‌ اشاره به رشد 318 درصدی تقاضاهای پناهندگی عربستانی‌ها در دیگر کشورها تاکید کرد، سرکوبگری مقامات سعودی، شهروندان را به فرار از این کشور کشانده است. به گفته این نشریه، درخواست‌های پناهندگی ثبت شده توسط کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد منعکس‌کننده حقیقت کامل نیست، درخواست پناهندگی اقدامی است که بسیاری از سعودی‌ها که از وضعیت و موقعیت خود در عربستان ناراضی هستند، جرات طرح و ثبت آن را نمی‌کنند. در واقع جمال خاشقجی نیز از بیم جان خود هیچ‌گاه خود را معارض و مخالف نظام سعودی معرفی نکرده بود و تقاضای رسمی پناهندگی نیز نداده بود. اما به‌دلیل هراس از خشونت بن‌سلمان، سرانجام به آمریکا‌ گریخت. این وضعیت اکنون هم در جریان است و بسیاری از مخالفان بن سلمان جرئت درخواست پناهندگی ندارند و منتظر فرصتی برای فرار از عربستان هستند. همانگونه که ریم سلیمان از عربستان‌گریخت.
فرار سرمایه‌گذاران
محمد بن سلمان یکی از مهم‌ترین پایه‌های سیاست‌های اقتصادی خود را جذب سرمایه‌گذار خارجی اعلام کرده است. اما دستگیری بیش از 200 سرمایه‌گذار اقتصادی در کنار قتل خاشقجی باعث فرار سرمایه‌گذاران خارجی شده است و در اجلاس موسوم به داووس صحرا در عربستان تنها چند سرمایه‌گذار کوچک شرکت کردند. سازمان ملل پیش از این گفته بود که سرمایه‌گذاری خارجی مستقیم به 23 درصد در عربستان کاهش یافته و به میزان 1/4میلیارد دلار رسیده است، یعنی پایین‌ترین سطح در 14 سال اخیر.اما تنها سرمایه‌گذاران خارجی نیستند که از عربستان خارج می‌شوند بلکه شاهزاده‌های متمول سعودی نیز در حال فرار از این کشور هستند. روزنامه الشرق اخیرا در گزارشی به فرار سرمایه‌داران سعودی از عربستان پرداخت. در این گزارش آمده است که بازداشت‌های گسترده عامل اصلی تلاش سرمایه‌داران سعودی برای خارج کردن سرمایه‌هایشان از عربستان و سپس انتقال خود و خانواده‌هایشان به کشورهای دیگر است. کشورهای عضو اتحادیه اروپا نخستین مقصد آنها به‌عنوان مکانی امن برای ثروت و زندگی خانواده‌هایشان است. روزنامه «تایمز مالتا» در گزارشی در این مورد نوشته است: «62 شهروند عربستانی وابسته به دو خاندان ثروتمند المهیدب و العقیل تابعیت مالتی دریافت کرده‌اند و به این شکل شهروند اروپا شده‌اند. آنها برای دریافت گذرنامه مالتی میلیون‌ها یورو هزینه کرده‌اند...این دو خاندان عربستانی در مجله فوربس آمریکا به عنوان ثروتمندترین خاندان‌های جهان معرفی شده‌اند.» مجموعه شرکت‌های المهیدب که سال 1946 تاسیس شد در زمینه مصالح ساختمانی و مواد غذایی فعالیت دارد. براساس گزارش مجله فوربس سلیمان المهیدب رئیس‌ خاندان المهیدب بالغ بر سه میلیارد یورو سرمایه ‌دارد. وی و 34 برادر و همسرانش به همراه خانواده‌هایشان گذرنامه مالتی دریافت کرده‌اند. خاندان العقیل نیز مالک شرکت جریر هستند و ثروتشان بالغ بر یک و نیم میلیارد یورو است. 27 عضو این خانواده نیز گذرنامه مالتی دریافت کرده‌اند. علاوه‌براین بلومبرگ به نقل از 6 منبع آگاه اعلام کرده که ثروتمندان عربستان از بیم بلوکه شدن سرمایه‌های خود در حال گفت‌وگو با بانک‌ها به منظور خروج پول‌های خود از این کشور هستند. میانگین خروج سرمایه از عربستان در سال 2018، 13 درصد یعنی معادل 90 میلیارد دلار از کل تولید داخلی این کشور بوده است. سقوط سرمایه‌گذاری در عربستان البته یک چیز عجیب نیست..
براساس داده‌های worlddata در سال 2017 حدود 755 نفر از عربستان فرار کرده‌اند. حتی اخیرا برخی رسانه‌ها از فرار ناکام ولیدبن‌طلال ثروتمندترین شاهزاده عربی نیز خبر داده بودند.
داستان فرار مردم از عربستان هرچند داستانی قدیمی است اما در دوره بن سلمان بسیار شدت گرفته است.   بن سلمان با سیاست‌های سرکوب‌گرانه خود باعث شده است که مخالفان نظام سعودی چمدان‌های خود را بسته و آماده فرار باشند. برخی از آمارهای مربوط به فرارها هیچ‌گاه منتشر نمی‌شود اما چیزی که بدیهی است این است که نتیجه سند چشم انداز 2030 عربستان، چمدان بسته و آماده فرار بسیاری از فعالان سعودی است.