حتی در روستاهای سرزمین‌های اسلامی
 نیز علم وجود داشت
علم و علم آموزی در دوران تمدن اسلامی، مانند آنچه در تاریخ تمدن غرب مشاهده می‌کنیم، منحصر به شهرهای بزرگ و معروف نبود. از آنجا که علم اندوزی و علم جویی از فرائض و احکام دین اسلام محسوب شده و آنچنانکه گفته شد برای انجام دقیق و به موقع عبادات، لازم و بلکه واجب بود، گرایش و تمایل به آن نیز در حد شهرهای بزرگ باقی نماند و در گوشه گوشه سرزمین‌های اسلامی و در سراسر شهرها و روستاها گسترش یافت و اینگونه هم نبود که مراکز مهم آکادمیک و یا اساتید معروف و خبره تنها در شهرهای بزرگ و مشهور یافت شوند تا جایی که مثلا همه طالبان علم طب ناچار شوند برای تلمذ و درک محضر آنها راهی آن کلان شهرها گردند. پروفسور فواد سزگین (مدیر موسسه و موزه علوم اسلامی دانشگاه گوته در فرانکفورت) در این باره می‌گوید:
«...در هر نقطه از جهان اسلام از هند گرفته تا آندلس، علم موجود بود. آن هم علمی در سطوح بالا.حتی در روستاها نیز علم وجود داشت. برای مثال محمد بخاری برای اینکه شنیده بود در روستایی در بصره، عالمی وجود دارد، برای کسب علم از بخارا به بصره رفته بود. نمونه‌هایی مانند این فراوان است. اما ما تنها این را می‌دانیم، زیرا بخاری یکی از شخصیتهای علمی مهم در جهان اسلام بوده.
این را بگویم که یک خاورشناس آلمانی به نام آدام متز، در این خصوص هیجان زده شده و شروع به نوشتن کتابی به نام «Die Renaissance des Islam’s» یعنی رنسانس اسلامی کرد. اما متاسفانه عمرش کفاف نداده و قبل از پایان کتاب درگذشت و کتابش نیمه کاره ماند. باید این دانسته شود که در روستاها نیز علم وجود داشت...»
اکتشافات بسیاری در زمینه‌های مختلف طب و نجوم و رشته‌های گوناگون علمی، توسط دانشمندان مسلمان صورت گرفت اما در انتقال این علوم به اروپا و سرزمین‌های غرب، منشاء و ریشه‌های آن نادیده گرفته شد یا به طور نامشخص به کار گرفته شدند و یا به نام دانشمندان اروپایی نامگذاری شدند.
ز) علم نوین دریانوردی
ستاره شناسی و ریاضیات مسلمانان
از دیگر کاربردهای علم نجوم، استفاده از آن در دریانوردی بود. یعنی تا قبل از ساخت قطب نما، آنچه که دریانوردان را درون دریاها و اقیانوس‌ها، راهنمایی و هدایت می‌کرد، بهره گیری از نشانه‌های ستارگان و صور فلکی بود. دریانوردان مسلمان نیز در ابتدا همین گونه به سفر برروی دریاها و اقیانوس‌ها می‌پرداختند. اما آنها خیلی زود به قطب نما دست یافته و نخستین اقیانوس پیمایان تاریخ بشریت شدند. نقل است که دریانوردان اروپایی به دلیل عدم تسلط بر علم نجوم و ستاره شناسی و همچنین در اختیار نداشتن قطب نما، تا قرن‌ها تنها در کنار سواحل شناخته شده به کشتیرانی می‌پرداختند و  می‌ترسیدند که از ساحل فاصله بگیرند! پس از آن نیز با استفاده از علم ستاره‌شناسی و ریاضیات مسلمانان، توانستند علم نوین دریانوردی را پی ریزی نمایند. پرفسور فوآد سزگین (مدیر انستیتو و موزه علوم و تمدن اسلامی دانشگاه گوته فرانکفورت) با استفاده از اسناد و کتب تاریخی دراین مورد می‌گوید:
«اطلاعاتی که در قرن دهم میلادی از اقیانوسها موجود بود، همان اطلاعات کتاب «محیط» بود. شرق شناسان در قرن بیستم توانستند کتب دریانوردان مشهور مسلمان، «ابن ماجد» و «سلیمان مهری» را پیدا کنند. هنگامی که کتب این دو دریانورد را مطالعه می‌کنید، می‌بینیم که آنها از یک سو با مبنا قرار‌دادن ستاره‌های ثابت و از سوی دیگر با تکیه به یک قطب نمای پیچیده، اطلاعات دریانوردی بسیار پیچیده و تکامل یافته‌ای را در اختیار ما قرار‌داده‌اند.
به نظر من دریانوردان تا زمان ساخته شدن یک قطب نمای پیشرفته، مسیر خود را با مبنا قراردادن پانزده ستاره ثابتی که میان قطب شمال و جنوب قرار داشته و فاصله تقریباً یکسانی نیز داشت، تعیین می‌کردند. اما در قرن نهم و یا دهم میلادی، یک قطب نمای اولیه که بدست چینی‌ها ساخته شده بود، به جهان اسلام راه پیدا کرد. دریانوردانی که در اقیانوس هند فعالیت می‌کردند، با تکیه بر دانش ستاره شناسی و هندسه مسلمانان، کم کم پایه یک علم نوین را بنا کردند. هنگامی که کتابهای ابن ماجد و سلیمان مهری را مطالعه می‌کنیم، به این نتیجه می‌رسیم که دانش دریانوردی، در قرن 13،14 و 15 میلادی به اوج خود رسیده است....»
دریانوردان مسلمان، مخترع نخستین قطب نماها
از کتابهای «ابن ماجد» و «سلیمان مهری» (از دریانوردان مسلمان) می‌توان دریافت که قطب نما از قرن نهم/دهم میلادی، توسط دریانوردانی که در اقیانوس هند کشتیرانی می‌کرده اند، مورد استفاده قرار می‌گرفته است. اما قدیمی‌ترین اطلاعاتی که از قطب نماهای مورد استفاده در خشکی موجود است، متعلق به کتابی است که در قرن سیزدهم میلادی توسط «اشرف»، پادشاه یمن نوشته شده. «اشرف»، یک قطب نما را توضیح داده و نحوه ساخت و فعالیت این قطب نما را به صورت کاملا تفصیلی در کتابچه‌ای قدیمی که به جای مانده، بیان کرده است. قطب‌نمایی که در کتب اروپایی بدست آمده از جنگهای صلیبی، می‌یابیم.
جرج سارتن در کتاب «مقدمه‌ای بر تاریخ علم»، درباره اختراع و استفاده از قطب نما می‌نویسد:
«... با آنکه چینیان نخستین کاشف خاصیت جهت یابی عقربه مغناطیسی بودند، نتوانستند از آن هیچ استفاده منطقی بکنند. خود چینیان نخستین کاربرد عملی آن را به بیگانگان نسبت   می‌دهند که به احتمال کلی مسلمانان بودند. در آن روزگاری که تجارت دریایی میان خاور دور و هند، ایران، عربستان و آفریقا در انحصار مسلمانان بود...»
اما اطلاعات ثبت شده از سوی تاریخ نویس واسکو دوگاما، نقص و کمبودهای موجود در اطلاعات فوق را برطرف می‌کند. این تاریخ نویس با استناد به ادعاهای واسکو دوگاما می‌نویسد که:
«واسکو داگاما سه نوع قطب نما که مورد استفاده اعراب بود را می‌بیند.»
بدوی‌ترین مدل قطب‌نمایی که واسکو دوگاما ادعا می‌کرد در دست اعراب دیده، تنها بر روی میخی می‌چرخید. این قطب نما که درجه بندی نیز شده بود نمونه ساده‌ای بود. واسکو دوگاما قطب نمای دوم را اینگونه توصیف می‌کند:
« در قطب نمای دوم، آهن ربا زیر دایره‌ای که به 32 قسمت تقسیم شده بود، قرار داشت.»
پرفسور فوآد سزگین ( مدیر انستیتو و موزه علوم و تمدن اسلامی دانشگاه گوته فرانکفورت) در مود قطب نماهای یاد شده می‌گوید:
«...واسکو دوگاما توضیح نمی‌دهد که این 32 قسمت به چه معنا می‌آید اما با استناد به کتب دریانوردان عرب به خوبی مشخص می‌شود که این 32 قسمت، از تقسیم فاصله کلی میان 15 ستاره ثابتی که میان دو ستاره قطبی شمال و جنوب قرار دارند، به دست آمده است. این نمونه تا قرن بیستم نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت و اروپایی‌ها هنوز نیز فکر می‌کنند که این سی و دو قسمت،بیانگرتقسیم بندی انواع باد است. باد هیچ وقت نه در اقیانوس هند و نه در مدیترانه از 32 جهت مختلف نوزیده است. حتی جهت بادهایی که در اقیانوس هند می‌وزد، اندازه مسیر بادهای دریای مدیترانه زیاد نبوده و بسیار کم است و از هشت مسیر فراتر نمی‌رود. آهن ربایی که در زیر قرار دارد، باعث چرخش این دایره می‌شود و خط قرمز، شمال را نشان می‌دهد. از سوی دیگر درجه بندی شده و به 32 قسمت تقسیم شده است...
در قطب نمای سوم نیز مانند نمونه پیشین، صفحه به 32 قسمت تقسیم شده بود. این قطب نما در درون یک دایره دیگر قرار داشت. ویژگی این قطب نما در این بود که دایره بیرونی به گونه‌ای آویزان می‌شد که کشتی در دریا هرچقدر تکان می‌خورد، صفحه قطب نما همیشه به حالت افقی باقی می‌ماند. این روش بعدها در اروپا با نام «روش کاردانو» مشهور شد. دلیل این نامگذاری، نسبت دادن این روش به «جرلامو کاردانو»، دانشمند ایتالیایی بود که در قرن 16 می‌زیست. اما با مطالعه کتاب»کاردانو»، می‌بینیم که وی خود را کاشف این روش معرفی نکرده و می‌گوید که اطلاعات مربوط به ساخت این نمونه را از جای دیگری گرفته است. اما به دلیل اینکه، این نام یک بار در اذهان جای گرفته، در دریانوردی و حتی درجهت یابی هواپیما نیز، این مدل را «مدل کاردانو» می‌نامند. اما با قاطعیت می‌توان گفت که این روش توسط دریانوردان مسلمانی که در قرن 15 میلادی در اقیانوس هند کشتی رانی می‌کردند، کشف شده است.
یک نوع قطب نمای بسیار پیشرفته دیگر نیز وجود داشته که از دید واسکو دوگاما پنهان مانده و به دست اروپایی‌ها نرسیده است. «ابن ماجد» خود را کاشف این قطب نما می‌داند. وی در کتابش می‌نویسد که:
«آهن ربا را از زیر صفحه نجات داده و در بالا قرار‌دادم.»
متاسفانه این قطب نما که عالی‌ترین و تکامل یافته‌ترین نمونه بود، به دست اروپایی‌ها نرسید.