محمدمهدی رشادتی

امام عسکری(ع) فرمود:‌ ما اقبح بالمومن ان یکون له رغبه تذله- چه زشت است برای یک مومن که به چیزی میل و دلبستگی پیدا کند که او را خوار می‌گرداند.(تحف‌العقول ص 520) امام صادق(ع) فرمود: خدای متعال اختیار هر کاری را به مومن داده است مگر اختیار ذلیل کردن خویش را. (میزان‌الحکمه ج1 ص 395)
یک انسان مومن در اندیشه اسلامی، از عزت و کرامت برخوردار است و به تعبیر قرآن، عزت اختصاصا از آن مومنان است. اوست که باید عزیز باشد. عزت، شایسته مومن است و مومن شایسته عزت است: و لله العزهًْ و لرسولهًْ و للمومنین.(منافقون 8) در معارف دینی از عزتمندی مومن با تعابیر مختلفی یاد شده است، مانند: مروت، نفاست، غیرت، حریت، کرامت.(تعلیم و تربیت در اسلام ص 141)
عوامل زوال عزت
بعضی از افکار و امیال و رفتارهای آدمی به گونه‌ای است که می‌تواند عزتمندی او را کاهش داده و یا از بین ببرد. در اینجا به برخی از مهم‌ترین آن عوامل اشاره می‌شود.
1) درخواست زیاد از مردم موجب کاهش شدید عزت است.
گفت پیغمبر که جنت از اله
گر همی خواهی ز کس چیزی مخواه
چون نخواهی من کفیلم مر تو را
جنت‌المأوی و دیدار خدا
(دفتر6- 333-334)
2) دروغ نشانه این است که گوینده‌اش ناتوان و ضعیف است: الصدق عز و الکذب عجز. 3) غیبت کردن نیز حاکی از نهایت ناتوانی فرد است. انسان غیرتمند هیچ‌گاه پشت سر کسی بد نمی‌گوید: الغیبت جهد العاجز. 4) دمخور شدن بیش از اندازه با مردم نیز موجبات کوچکی انسان را فراهم می‌سازد. 5) زیر پا گذاشتن حق از جمله عوامل موثر ذلت و فرومایگی است. امام عسکری(ع) در این زمینه می‌فرماید: هیچ عزتمندی حق را فرو نگذاشت مگر اینکه به ذلت افتاد و هیچ ذلیل و ناتوانی حق را نگرفت مگر اینکه عزیز و نیرومند شد. 6) خشم گرفتن و عصبانیت نیز ممکن است آدمی را وادار به کاری کند که موجب ذلت او شود و یا کاری می‌کند که بعدا پشیمان گشته و مجبور می‌شود که بسیار عذرخواهی کند. 7) گناه و معصیت نیز شخصیت آدمی را به ذلت می‌کشاند.
 امام صادق(ع) فرمود: هر کس می‌خواهد بی‌آنکه ایل و تباری داشته باشد، عزتمند شود و بدون آنکه مال و ثروتی فراهم کرده باشد، بی‌نیاز باشد و بدون آنکه قدرتی داشته باشد، دارای هیبت و شکوه باشد، باید از خواری و ذلت معصیت خدا به عزت طاعت او درآید. خداوند به داود(ع) وحی فرستاد: ای داود؛ من عزت را در اطاعت و پیروی از خود قرار دادم ولی مردم آن را در خدمت به سلطان جست‌وجو می‌کنند و لذا به آن دست نمی‌یابند. 8) طمع و زیاده‌خواهی نیز بیش از سایر عوامل، آدمی را خوار و حقیر می‌گرداند. حضرت لقمان(ع) در اندرز به فرزند خود فرمود: اگر می‌خواهی عزت دنیا را به دست آوری، طمع خویش را از آنچه مردم دارند ببر، زیرا پیامبران و صدیقان به سبب برکندن طمع خود، به آن مقامات رسیدند. (میزان‌الحکمه ج2 ص 683)
یکی از بزرگان هر وقت به بازار می‌رفت، آنچه را می‌دید و هوس می‌کرد، خطاب به نفس خود می‌گفت:‌ ای نفس، صبر کن. من خواسته‌های تو را بر تو حرام نمی‌کنم مگر به خاطر کرامتی که تو پیش من داری. عالمی به شخصی گفت: اگر دوست داری که طعم شیرین عبادت را بچشی و به بالاترین مرتبه آن برسی، بین خود و بین خواسته‌های دنیوی، دیوار آهنین بکش.(مجموعه ورام ج1 ص 93)
نقل می‌کنند حضرت علی(ع) از جلو دکان قصابی می‌گذشتند. قصاب گفت: گوشت‌های خوبی آورده‌ام. حضرت(ع) فرمود: الان پول ندارم که بخرم. گفت: من صبر می‌کنم. امام(ع) فرمود: من به شکم خود می‌گویم که صبر کند. 9) بیان گرفتاری و مشکلات خود به مردم از دیگر عوامل موثر در تحقیر انسان است. امام صادق(ع) در پاسخ به فردی که از مشکلات زندگی خود شکایت می‌کرد، فرمود: هرگز گرفتاری خود را به مردم نگو. زیرا بین آنها خوار و کوچک می‌شوی و این کار یعنی من در زندگی شکست خورده‌ام.(تعلیم و تربیت در اسلام ص 143) 10) انجام دادن کاری که آدمی توان آن را ندارد. امام صادق(ع) فرمود: مومن، شایسته نیست که خود را ذلیل کند. سوال شد چگونه؟ فرمود: دست به کاری بزند که قادر به انجام آن نباشد و بدینسان سرافکنده می‌شود.(میزان‌الحکمه ج1 ص 395) 11) تواضع یک ارزش قلبی و باطنی است: ذل فی نفسک- (غررالحکم ج1 ص 432) یعنی در مقابل خدا و خلق خدا نباید متکبرانه برخورد کنی. اما اگر تواضع بی‌جا بود و خود را شل وانمود کرد این نحوه رفتار، خود از موجبات سرافکندگی است. 12) شوخی کردن، مجادله و بگومگو، پرحرفی کردن، تخلفات شرعی و قانونی و... از دیگر عوامل ضایع شدن عزت انسان است. 13) عزت و بزرگواری همه‌اش از آن خداست و اگر کسی بخواهد آن را از غیر خدا بدست آورد، خوار و حقیر خواهد شد.(غرر ج1 ص 433).