ضرورت مدیریت بحران برای مهار بلایای طبیعی- بخش پایانی
مدیریت منسجم بحران= کاهش خسارات بلایای طبیعی
فریده شریفی
قاره آسیا از نظر وقوع بلایای طبیعی رتبه نخست را در دنیا دارد و ایران به عنوان چهارمین کشور آسیا و ششمین کشور دنیا از نظر کثرت وقوع بلایا به ثبت رسیده است.
بلایای طبیعی هر ساله در کشورمان باعث مرگ و میر شمار کثیری از هموطنانمان می‌شود که این مسئله ضرورت مقابله جدی با حوادث غیرمترقبه و مهار بلایای طبیعی را یادآوری می‌کند.
اگرچه زلزله قابل پیش‌بینی نیست و امکانات دقیقی برای پیش‌بینی آن در آینده نزدیک وجود ندارد اما قابلیت ایجاد مدیریت علمی و فعالیت‌های پژوهشی برای مقابله با عوارض ناشی از آن وجود دارد.
بدون شک با مدیریت بحران، آمادگی لازم و آموزش‌های عمومی می‌توان با بلایای طبیعی و چالش‌های پیش روی آن مقابله کرد.
کارشناسان مختلف بر این باورند که از همین امروز باید به فکر فردا بود و شرایط کشور را برای مقابله با هرگونه حوادث غیرمترقبه و بلایای طبیعی آماده نمود.
هر قدر که ذخیره و پشتوانه کشور برای مقابله با شرایط بحرانی در هنگام وقوع حوادث طبیعی بیشتر باشد تعداد کشته‌ها و زخمی‌ها به حداقل خواهد رسید و خسارات کاهش پیدا خواهد کرد.
پیشگیری از حوادث غیرمترقبه
ایران به لحاظ موقعیت جغرافیایی در زمره کشورهای بلاخیز دنیا قرار گرفته و بر اساس گزارش‌های منتشر شده از سوی سازمان ملل متحد،ایران به دلیل وقوع حداقل 31 حادثه طبیعی، غیرطبیعی و انسان ساخت در زمره 10 کشور نخست بلاخیز دنیا قرار دارد. اگرچه زلزله مهم‌ترین بلای طبیعی است که در ایران خسارات زیادی وارد کرده است اما ایران از بلایای طبیعی دیگری مثل سیل نیز بی‌نصیب نبوده است و خسارت‌های ناشی از آن موجب زیان‌های جانی و مالی بسیاری برای کشور شده است.
«فریده رضایی» کارشناس سازمان امداد و نجات جمعیت هلال احمر در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان با اشاره به سیل اخیر در استان‌های آذربایجان غربی و شرقی، کردستان، کرمانشاه و... می‌گوید: «در سال‌های اخیر به دلیل بارش‌های فراوان و غیرمنتظره و عدم آمادگی لازم برای مهار سیلاب‌ها با حوادث تلخ و تکان‌دهنده‌ای مواجه بودیم که ضرورت توجه بیشتر به مدیریت بحران‌ها و حوادث غیرمترقبه در کشورمان را نشان می‌دهد.»
وی اضافه می‌کند: «حوادث طبیعی چند سال اخیر در کشور نشان داد که عواقب این حوادث بحران‌زا در کل کشور نمود پیدا می‌کند به همین دلیل، اختصاص بودجه لازم برای بحران‌ها، افزایش دانش مدیریت بحران، آموزش افراد، متخصصان و پزشکان برای نجات مصدومان، برگزاری مانورهای آمادگی برای بلایای طبیعی و انجام پروژه‌های عمرانی برای امن کردن حریم رودخانه‌ها و زیرساخت‌های تاسیسات و ساختمان‌های شهری از جمله تمهیدات و آمادگی‌هایی است که خسارات حوادث غیرمترقبه را به حداقل می‌رساند.
این کارشناس جمعیت هلال احمر همچنین می‌گوید: «خوشبختانه هر ساله ده‌ها مانور آمادگی برای زلزله از سوی جمعیت هلال احمر در مدارس و موسسات آموزشی، اداری و... برگزار می‌شود که هدف این مانورها آماده نمودن مردم برای قرار گرفتن در شرایط اضطراری و بلایای طبیعی است، با این وجود به دلیل قرار گرفتن کشورمان در کمربند زلزله، باید آمادگی بیشتری برای کنترل و مقابله با بلایای طبیعی صورت گیرد.»
بحث مدیریت بحران در کشور جدی است و مسئولان اجرایی برای کنترل و پیشگیری از وقوع حوادث طبیعی تلاش‌های لازم را مبذول می‌دارند ولی آنچه که مسلم است آمادگی افراد به عنوان اصل اول باید مد نظر قرار گیرد و با توجه به بلاخیز بودن ایران مردم باید همیشه آماده باشند.
یک کارشناس محیط زیست نیز می‌گوید: «آماده‌سازی تمام اقشار جامعه برای مراحل سه‌گانه چرخه سانحه یعنی مراحل پیش، هنگام و پس از وقوع لازم و ضروری است.»
وی اضافه می‌کند: «شناخت بلایای طبیعی و فرآیند شکل‌گیری آنها برای آحاد جامعه به ویژه برنامه‌ریزان توسعه در درجه اول اهمیت قرار دارد چرا که وقوع این حوادث زنگ خطری برای محیط زیست انسانی و جانوری محسوب می‌شود.»
در سال‌های اخیر نگرانی کارشناسان زیست محیطی در مورد تغییرات اقلیمی ناشی از دخالت‌های بی‌رویه بشر در طبیعت و افزایش آلودگی‌های جوی بیشتر شده است. افزایش دمای سطح زمین، سوراخ شدن لایه ازن، افزایش روزافزون گازهای گلخانه‌ای معلول عواملی چون افزایش فعالیت‌های صنعتی است که منجر به وقوع توفان، سیلاب، خشکسالی و... در نقاط مختلف جهان می‌شود.
نباید این نکته را از نظر دور داشت که بحران‌های طبیعی و حوادث غیرمترقبه هیچ‌گاه مانند هم نیستند و قابل پیش‌بینی هم نیستند بنابراین برای مقابله با بحران‌های مختلف باید آمادگی داشت اما وجود تشابهاتی در بحران‌ها می‌تواند برای مقابله با آن یا تخفیف اثرات سوء آن موثر واقع شود.»
کاهش خسارات
تاثیرگذاری بلایای طبیعی در جوامع مختلف با توجه به وضعیت توسعه اقتصادی و آسیب‌پذیری آنها متفاوت است، به طور مثال ممکن است یک حادثه غیرمترقبه و بلای طبیعی در یک کشور در حال توسعه خسارات جانی وارد کند اما در یک کشور پیشرفته خسارات اقتصادی وارد نماید. لیکن پیشرفت‌های علمی و افزایش توانمندی انسان در زمینه فناوری می‌تواند به افراد در جهت مقابله و کنترل بحران‌های زیست محیطی کمک شایانی کند، این توانایی در پیکار با حوادث ناگوار و زیانبار طبیعی هر روز چشمگیرتر می‌شود.
«مجتبی هوشمند» کارشناس کشاورزی در این‌باره می‌گوید: «بلایای طبیعی به ظاهر ماهیتی پیچیده و غیرقابل کنترل دارند اما میزان آسیب‌پذیری آنها را با دانش بشری می‌توان کاهش داد. به طور مثال گسترش جنگل‌ها و مراتع در کشور به ویژه در اطراف رودخانه‌ها و مناطقی که سیل‌خیز هستند می‌تواند از وقوع سیلاب‌های گسترده و خطرآفرین جلوگیری کند.»
وی اضافه می‌کند: «اصولاً در هر منطقه‌ای که پوشش گیاهی از بین رفته خطرات زیست‌محیطی افزایش پیدا کرده است در حالی که کاشت درختان متعدد، ممانعت از کندن بوته‌ها و درختان، جلوگیری از چرای مفرط مراتع، احداث سیل‌بندها و سدها از جمله اقداماتی است که می‌تواند در پیشگیری از سیل و طغیان رودخانه‌ها مؤثر باشد.»
به گفته این کارشناس کشاورزی، حادثه خبر نمی‌کند و همیشه باید برای بروز حوادث غیرمترقبه و بلایای طبیعی آمادگی داشت به همین منظور به غیر از آموزش‌های انفرادی، مسئولان و نهادهای ذی‌ربط هم باید برنامه‌ریزی‌ها و تمهیداتی به کار گیرند که در هنگام بروز حادثه کمترین آسیب به شهروندان وارد شود. به حداقل رساندن خطرات ناشی از رخدادهای طبیعی و غیرطبیعی مشارکت و همکاری همه مردم و همچنین مسئولان و نهادهای دست‌اندرکار را می‌طلبد.
پیشگیری از حوادث غیرمترقبه از دیدگاه اسلام
کسی که دسته‌ای از مسلمانان را از خطر سیل و آتش‌سوزی نجات دهد، بهشت بر او واجب می‌شود. (پیامبراکرم(ص))
در قرآن کریم که کتاب هدایت انسان‌ها است در آیات متعدد از وقوع حوادث و بلایای طبیعی و روش‌های پیشگیری از آنها خبر داده است در سوره رعد به این نکته اشاره شده که باران به عدد و به مقدار معین می‌بارد و صاعقه شدید عذابی است که خدا برای مردمی که مستحق عذاب هستند نازل شده است، یا در آیات 16 و 17 سوره سبا به گرفتار شدن قوم سبا به سیل در اثر روی گرداندن از خدا اشاره شده است. در آیه 155 سوره بقره سخن از خشکسالی و قحطی به میان آمده و خدا از آن به عنوان وسیله‌ای برای آزمایش انسان‌ها و کفاره گناهان یاد کرده است.
در پاره‌ای از روایات نیز وقوع زلزله‌های مکرر را از نشانه‌های ظهور حضرت صاحب‌الزمان(عج) معرفی نموده‌اند.
از نظر اسلام اگر علم و دانش در راه درست به کار رود منجر به عمل صالح و ایمان می‌شود و انسان را از گمراهی و ضلالت نجات می‌دهد.
در دیدگاه اسلام انسان با ایمان و عمل صالح خود می‌تواند بسیاری از بلاها را به رحمت تبدیل کند یا حداقل از میزان خسارت وارده بکاهد.
در قرآن از وقوع حوادث بسیار و روش‌های پیشگیرانه سخن به میان آمده تا انسان‌ها با تمسک به این رهنمودهای ارزشمند از وارد آمدن خسارات و آسیب‌های فراوان به مال و جان خود جلوگیری کنند. در آیه 43 سوره نور نیز آمده که آیا ندیدی که خداوند ابرهایی را به آرامی می‌راند و سپس میان آنها پیوندهایی برقرار می‌سازد و بعد آن را متراکم و انباشته می‌سازد تا از میان آنها قطرات باران خارج شود و از این نزولات آسمانی هر که را خواهد زیان دهد و هر که را خواهد از این زیان مبرا می‌سازد...
اما با این وجود خداوند در زمان رخ دادن حوادث طبیعی باز هم بندگان خود را هر چند گناهکار فراموش نمی‌کند و آنان را به صبر و شکیبایی دعوت می‌کند.
یک کارشناس مسائل اجتماعی در این‌باره می‌گوید: «اراده خداوند به‌گونه‌ای است که در یک لحظه می‌تواند امر کند چیزی هست شود یا نیست شود به مصداق این جمله که «کن فیکون» یعنی اراده کند چیزی هست شود همان زمان به وجود خواهد آمد اما به هنگام وقوع حوادث طبیعی مانند سیل، زلزله و... خداوند انسان‌ها را تنها نمی‌گذارد و در واقع می‌خواهد که با نزول این سوانح و بلایای طبیعی بندگانش را آزمایش کند و این امید را به آنها می‌دهد که خدایی که نازل کننده عذاب است سرچشمه رحمت هم هست و می‌خواهد گناهکاران از گناه دست بکشند و توبه کنند.»
در همین رابطه رهبر معظم انقلاب نیز در پیامی به زلزله‌زدگان استان گیلان فرمودند که افراد بشر با حوادث طبیعی امتحان می‌شوند، در حقیقت این حوادث طبیعی امتحان خداست و مسلمان صحیح و سالم کسی است که وقتی حادثه‌ای به وجود آمد با تلاش و همت مضاعف آن حادثه را جبران کند. صبر در برابر حوادث تلخ اجر بزرگی دارد و کسانی که عزیزانی را از دست داده‌اند بدانند خدای متعال در مقابل این مصیبت و این غم و سوز جانکاه، اجر بزرگی برایشان در نظر گرفته است. البته شرط این کار این است که ناشکری نکنید و صبوری کنید، گاهی خداوند پله‌های ترقی را به وسیله بلا بالا می‌برد، گاهی بلا به ظاهر بد است ولی بعد پرده‌های غیب کنار می‌رود و رشد و ترقی فرا می‌رسد.
در آیه 79 سوره نساء آمده است، هر خیری که به تو رسد از جانب خدا است و هر شری که به تو رسد از جانب خود توست و برای تو پیامبرانی فرستادیم و خداوند شاهد و کافی است.