درحالی که سی و پنجمین جشنواره فیلم فجر با موج کم نظیر انتقادات از سوی طیف‌های مختلف به پایان رسید، همه منتظر پاسخ گویی رئیس‌سازمان سینمایی و وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی بودند. اما اتفاق شگفت انگیز این بود که این مسئولان، نه تنها پاسخ قانع‌کننده‌ای ندادند، که تنها به تمجید از جشنواره‌ای که خودشان برگزار کرده بودند پرداختند. به طوری که صالحی امیری، وزیر ارشاد در سخنرانی‌های خود جملاتی چون «امسال جشنواره خوبی را برگزار کردیم» و «جشنواره فجر امسال در تراز انقلاب اسلامی بود» را درباره این رویداد بر زبان آورد. به همین بهانه، نظر سه تن از کارشناسان سینما را درباره سخنان وزیر ارشاد پرسیدیم.
تصویرروز
جشنواره‌ای که از ترامپ می‌ترسید!
محمدتقی فهیم، منتقد سینما در واکنش به این سخن وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی که «جشنواره فجر امسال در تراز انقلاب اسلامی بود» به خبرنگار کیهان گفت: چنین تعبیری ناشی از تحلیل‌های فردی و سیاسی خاص از انقلاب اسلامی است. یعنی تراز جشنواره را بنابر تعریف خاص خود از انقلاب، تعیین می‌کنند. اما اگر جشنواره را با تعریف بزرگان انقلاب اسلامی از این انقلاب محک بزنیم نتیجه دیگری در پی دارد. با این تعریف انقلاب، جریانی ضداستکباری، عدالتخواهانه، استقلال طلبانه و مهم‌تر از همه به دنبال بسط و گسترش تفکری است که در برابر سکولاریسم حرف جدیدی دارد. اگر این تعریف را معیار بدانیم، سی و پنجمین دوره جشنواره فیلم فجر نه تنها در این تراز قرار نمی‌گیرد، بلکه گرایش‌هایی علیه انقلاب هم در آن دیده می‌شود.
وی ادامه داد: در شرایط فعلی می‌بینیم که ایران یکی از کشورهایی است که در تحولات منطقه کاملا نقش آفرین است که به خاطر مواضع صریح علیه امپریالیسم و خشونت شناخته می‌شود. اما جشنواره فیلم فجر امسال منهای محتوای آثار حتی در بیان و زبان مسئولان و هیئت انتخاب و داوری‌اش اشاره‌ای به این شرایط و وضعیت جهان و موقعیت ایران در این دوران نداشت.
فهیم تصریح کرد: اتفاق قابل تأمل این است که تقریبا همزمان با جشنواره فیلم فجر، جشنواره فیلم برلین هم برگزار شد. با این تفاوت که مسئولان آن جشنواره آلمانی صریحا اعلام کردند که یک جشنواره سیاسی هستند و مواضعی رادیکال علیه «ترامپ» گرفتند. نه تنها جشنواره برلین بلکه همه جشنواره‌های مطرح دنیا دارای یک استراتژی روشن و با ثبات هستند. به عنوان مثال، مراسم اسکار تکلیفش معلوم است؛ مراسمی است که در راستای گسترش منافع سیاسی و اقتصادی آمریکا فعالیت می‌کند و برای به دست آوردن دلار بیشتر هر کاری می‌کند، حتی در کنار میلیتاریست‌ها برای تهاجم به کشورهای دیگر قرار می‌گیرد و در همین راستا سعی می‌کند آثار سینمایی را گزینش و ارزیابی کند. جشنواره فیلم کن جشنواره‌ای است که تحت لوای لیبرال دموکراسی و در تداوم سیاست خارجی فرانسه به دنبال شناسایی فیلم‌هایی است که بنابر ادعای آن‌ها مخالف نقض حقوق بشر هستند. بنابراین با این سیاست پیام خود را به فیلمسازهای جهان منتقل می‌کند و فیلمسازان هم مطابق همین سیاست فیلم‌هایی را تولید می‌کنند. جشنواره ساندنس یک جشنواره مشهور با استراتژی روشن در راستای شناسایی استعدادها و شکوفا کردن فیلمسازان است. این جشنواره می‌گوید؛ کارم این است که استعدادها را شکار و تحویل سینمای غالب جهان کنم.
این منتقد تصریح کرد: اما جشنواره فیلم فجر ما هیچ کدام از این‌ها نیست و اصلا معلوم نیست برای چه برگزار می‌شود! چون اهدافش مشخص نیست، استراتژی ندارد، با انقلاب مماس نیست، به همین دلیل هم هیئت داورانی را به کار می‌گیرد که تعدادی از آن‌ها با کشورهایی که در تضاد با ایران هستند مراوداتی دارند. نتیجه این می‌شود که در شرایطی که جشنواره برلین، کمپین ضدترامپ راه می‌اندازد، اما جشنواره فیلم فجر از اینکه اسم ترامپ را بیاورد وحشت دارد و به جای آمریکا، علیه منتقدان خود بیانه صادر می‌کند! هیئت داوران جشنواره فجر جسارت محکوم کردن منتقدان این جشنواره را دارند، اما در بیانیه خود، جرئت اشاره به مسائل منطقه و تحولات جهانی را ندارند.
اگر جای دبیر جشنواره فیلم فجر بودم...
سعید مستغاثی، رئیس‌اسبق انجمن منتقدان نیز در واکنش به سخن وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی که جشنواره سی و پنجم فیلم فجر را در تراز انقلاب معرفی کرده بود، گفت: اگر منظور وزیر ارشاد از انقلاب، انقلاب اسلامی است، ابتدا باید شاخصه‌ها و خصوصیات این انقلاب را تعریف کرد. تعریفی که توسط بزرگان انقلاب تعیین شده است. حضرت امام(ره) مهم‌ترین شاخصه‌های انقلاب را اول اسلام و سپس استقلال و آزادی می‌دانستند. ابتدا باید ببینیم که این شاخصه‌ها تا چه حد در فیلم‌های جشنواره فیلم فجر امسال جریان داشت و بعد گفت که آیا جشنواره در تراز انقلاب بود یا خیر؟
وی درباره جاری بودن اصول اسلامی در فیلم‌های سی و پنجمین دوره جشنواره فیلم فجر توضیح داد: یکی از مهم‌ترین اصول اسلامی، ارزش خانواده است. اما دیدیم که در اغلب فیلم‌های جشنواره امسال خانواده‌ها یا درحال فروپاشی یا مضمحل و یا ناقص بودند. پدر خانواده و مردها در بیشتر فیلم‌های این جشنواره شبیه هیولا نشان داده می‌شدند. زن‌ها هم اکثرا در جایی غیر از جایگاهی که اسلام تعریف کرده یعنی در نقش‌هایی غیر از مادری و همسری قرار داشتند. به معنای واقعی، از عناصر اسلامی چیز زیادی در فیلم‌ها نمی‌دیدم. اگر نگوییم همه، اما در اغلب آثار جشنواره امسال، هیچ رد و نشانی از خدا و معنویت نبود.
مستغاثی درباره اصل استقلال هم در فیلم‌های این دوره از جشنواره فجر گفت: درباره استقلال هم باید گفت که یکی از ارکان اصلی استقلال، داشتن روش زندگی و فرهنگ مستقل است. این درحالی است که در بیشتر فیلم‌ها شاهد سبک زندگی غربی بودیم و جای سبک زندگی اسلامی و ایرانی در بسیاری از فیلم‌ها خالی بود. به طور مثال، در بیشتر فیلم‌های این جشنواره می‌دیدیم که ازدواج‌هایی که به شیوه سنتی انجام شده بود، به فاجعه می‌انجامیدند و در مقابل عشق‌های ممنوع و برخلاف اسلام، مثبت شمرده می‌شد. در خیلی از فیلم‌ها، حریم محرم و نامحرم زیر پا گذاشته می‌شود. مصداق بارز اینکه در فیلمی زنی علی رغم تأهل اما با دوست و رفیق دوران تجردش رفت و آمد دارد و این رابطه توسط فیلم، عادی نشان داده می‌شود. روابط نامشروع در برخی از فیلم‌ها به طور عینی جریان دارد. مثلا در فیلمی نشان داده می‌شود که زن سابق مرد متأهلی حدود یک ساعت و نیم از وی دعوت به روابط نامشروع می‌کند. چیزی که حتی در فیلم‌های آمریکایی هم نمی‌بینیم. اغلب مردها در فیلم‌های این دوره از جشنواره فجر، رابطه نامشروعی خارج از خانواده دارند یا ظن به این مسئله در خانواده‌ها هست. حتی در فیلمی که ظاهرا باید دفاع مقدسی باشد، در پایان، موضوع خیانت بروز می‌یابد. عناصر دیگری مثل احترام به پدر در فیلم‌ها مخدوش می‌شود و قتل پدر یا پدری که قصد دارد فرزند معلولش را در دریا غرق کند و ... را دیدیم.
رئیس‌اسبق انجمن منتقدان گفت: جای سؤال است؛ آیا از نگاه آقای وزیر ارشاد، این موضوعات در تراز انقلاب هستند؟ مگر اینکه وزیر ارشاد بخواهد تعریف دیگری از اسلام، استقلال و آزادی ارائه دهد.غیر از تعداد انگشت شماری از فیلم‌ها سایر فیلم‌های این دوره از جشنواره فجر مملو از نشانه‌ها و عناصری در محتوای خود هستند که هیچ انطباقی با ارزش‌های دینی مردم ما ندارند. جای بسیاری از شخصیت‌های دینی، تاریخ انقلاب و اسلام (غیر از یک فیلم) و ... در فیلم‌های این جشنواره خالی بود.
نظر مستغاثی را درباره استدلال مسئولان جشنواره فیلم فجر که می‌گویند این جشنواره فقط نمایش دهنده آثار برگزیده تولید شده در طول سال پرسیدیم که وی پاسخ داد: به نظر من این استدلال بسیار ساده لوحانه و عذر بدتر از گناه است. مثل این است که شما جشنواره فیلم کودک برگزار کنید و بعد وقتی می‌بینید فیلم کودک ندارید، در جشنواره چند فیلم ترسناک یا پورنو نمایش دهید! جای سؤال است که بالاخره آیا این جشنواره مانیفستی دارد یا نه؟ نام جشنواره، فجر است و مدعی هم هستند که در تراز انقلاب است، پس انتظار می‌رود که فیلم‌هایی مطابق با این عنوان و ادعا حضور داشته باشد. حداقل اگر فیلم‌هایی که به طور مستقیم به انقلاب مرتبط نیستند، فیلم‌هایی که با ارزش‌های انقلاب نسبتی دارند باید دیده شود.
وی در پاسخ به این سؤال که اگر شما دبیر جشنواره فجر بودید چه می‌کردید؟ هم اظهار داشت: اگر فقط یک فیلم با موضوع انقلاب یا در نسبت با ارزش‌های آن باشد، من جشنواره فیلم فجر را با همان یک فیلم برگزار خواهم کرد. منظور از ارزش‌های انقلاب این است که در ابعاد مختلف مثل خانواده، رفتار، سبک زندگی و نقد اجتماعی، این ارزش‌ها جریان داشته باشد. دلیلی ندارد که حجم زیادی فیلم که اولا اغلب فاقد ساختار سینمایی هستند و تراز جشنواره را پایین می‌آورند و دوم هم اینکه با عنوان جشنواره نسبتی ندارند را در جشنواره بپذیریم. می‌شد جشنواره امسال را با شش یا هفت فیلم خوب که هم از نظر ساختاری و هم از نظر محتوایی به قول آقای وزیر ارشاد، در تراز انقلاب یا در نسبتی با انقلاب باشد برگزار کرد. نیازی نیست که 44 فیلم حضور داشته باشد.متأسفانه در شرایط کنونی، نگاه مدیریت جشنواره، کیلویی است.
مستغاثی ادامه داد: اگر جشنواره فیلم فجر را این گونه برگزار کنیم و مانع از راه یابی فیلم‌های ضعیف و مغایر با انقلاب به جشنواره شویم، رفته رفته فیلمسازها برای راه یابی به جشنواره، فیلم‌های خود را در راستایی می‌سازند که بتوانند به جشنواره راه یابند. یعنی جشنواره با این کار به فیلمسازان خط می‌دهد. همان طور که فیلمسازهای ما برای اینکه در جشنواره‌های کن، برلین، ونیز و ... شرکت کنند، سیاه‌نمایی می‌کنند و این خطی است که آن جشنواره‌ها به آن‌ها می‌دهند، جشنواره فیلم فجر هم می‌تواند یک خط بدهد. به این ترتیب، اگر در یک دوره فقط شش، هفت فیلم هماهنگ با ارزش‌های مردم در جشنواره به نمایش دربیاید، سال بعد این تعداد به 10 و در سال‌های بعد به تعداد بیشتری خواهد رسید.
تراز کدام انقلاب جناب وزیر؟!
محمدحسین نیرومند، مدیرعامل انجمن سینمای انقلاب و دفاع مقدس نیز در یادداشتی نسبت به اظهار نظر وزیر ارشاد واکنش نشان داد.
وی در این یادداشت نوشته است: «وقتی در مراسم جایزه کتاب سال در تالار وحدت رسانه‌ها از قول وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی نوشتند: دوران سخت‌گیری تمام شده است، دیگر خط قرمز اعلام نمی‌کنیم. مشخص بود که این سخن نمی‌تواند بدون واکنش باشد. چند روز بعد واکنش تند دادستان کل کشور به اظهارات وزیر باعث شد تا سید رضا صالحی امیری در گفت‌و‌گو با ایرنا حرفش را اصلاح کند.چندی پیش نیز وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در دیدار با مراجع عظام از پالایش و حذف ۱۰ فیلم با موضوعات فمینیستی و نامناسب جشنواره فجر خبر داده بود که این‌بار معاون ایشان حجت‌الله ایوبی رئیس سازمان سینمایی خبر حذف ۱۰ فیلم از جشنواره فجر را تکذیب کرد.
در روزهای اخیرصالحی امیری در گردهمایی آموزشی مرکز حراست وزارت فرهنگ و ارشاد به جمله‌ای اشاره کرد که تیتر بسیاری از رسانه‌ها شد:« این دوره از جشنواره سینمایی در تراز انقلاب بود.»
اینکه وزیر محترم ارشادجشنواره سی وپنجم را در تراز انقلاب اسلامی می‌دانند، حداقل برای کسانی که از نزدیک جشنواره را رصد می‌کنند جای شگفتی دارد. گفتن این جمله می‌تواند یا از بی‌اطلاعی وزیر محترم از چگونگی برگزاری جشنواره ناشی شود یا اینکه تعبیر ایشان از تراز انقلاب اسلامی بودن با آنچه که ما فهم می‌کنیم متفاوت باشد.
جناب آقای وزیر آیا با وجود نکات زیر می‌توان جشنواره سی و پنجم را در تراز انقلاب دانست؟از ۴۰ اثر بررسی شده ۲۰ اثر هیچ‌گونه انطباقی با فرهنگ ایرانی-اسلامی ندارد. ۱۰ اثر خنثی و تنها پنج اثر تا حدودی برخوردار از این انطباق می‌باشند.حداقل ۲۲ فیلم جشنوار احساس ناخوشایند یاس و نامیدی را در مخاطب ایجاد می‌کند. قتل، مرگ، دزدی، فقر و بیکاری درام اصلی این فیلم‌ها را شکل داده‌اند.حداقل ۲۸ فیلم در ژانر یا گونه‌ای ملودرام اجتماعی و خانوادگی قرار دارند که متاسفانه اکثر خانواده‌ها در این فیلم‌ها از هم گسیخته‌اند. طلاق عاطفی بین زن و شوهر دیده می‌شود. عادی سازی روابط بین محارم به وفور در این فیلم‌ها مشاهده می‌شود.در ۱۸ فیلم زنان قهرمان اصلی فیلم می‌باشند. متاسفانه در بسیاری از این فیلم‌ها مردان هوسباز، پنهانکار، ولنگار و اصولا بدمن داستان تصویر می‌شوند.جشنواره‌ای با ۲۰ فیلم متوسط ۱۲ اثر خوب شش اثر ضعیف و تنها یک فیلم عالی را باید در مجموع جشنواره‌ای متوسط ارزیابی کرد.
جشنواره‌ای که بسیاری از دست اندرکاران و منتقدان سینما آن را از ضعیف‌ترین دورها می‌دانند. جشنواره‌ای که داوران آن اگر دو ملیتی نباشند حداقل یک پا در ایران و یک پا در کانادا دارند! در جشنواره‌ای که تعدادی از شرکت کنندگان آن در اعتراض به نحوه داوری کناره‌گیری می‌کنند. در جشنواره‌ای که در آن یک فیلم دینی حضور ندارد. یک بانوی چادری قهرمان آن نیست! از فیلمی درباره شهدا و مدافعان حرم خبری نیست، در ارتباط با جریان تکفیری و داعش فیلمی به نمایش در نمی‌آید، نقش تعیین‌کننده انقلاب اسلامی در مناسبات جهانی نادیده گرفته می‌شود. جشنواره‌ای که حاضرنیست به خاطر اقامه نماز مغرب و عشاء در برج میلاد برنامه نمایش فیلم‌ها را با ده دقیقه تاخیر به اکران در آورد. جشنواره‌ای که از زدن یک پلاکارد یا بنر ساده مرتبط با ایام الله دهه فجر انقلاب اسلامی در کاخ چشنواره دریغ می‌کند! با این وصف چگونه می‌توان جشنواره سی و پنجم را در تراز انقلاب اسلامی تلقی کرد؟ مگر همان‌گونه که در تیتر از قول وزیر ارشاد آمده، جشنواره در تراز انقلاب باشد، اما در تراز کدام انقلاب جناب وزیر؟!»