بیم و امیدهای صنعت فرش آویخته از دار قالی- بخش پایانی
بهار فرش ایرانی در خزان چرخه تبلیغات
فریده شریفی
در کنار هنر سفالگری، معماری، نگارگری، قلم‌زنی، معرق، طلاکوبی و... که در پیشینه ایران قدمتی به بلندای تاریخ و تمدن ایران‌زمین دارند هنر فرشبافی و ریسندگی نیز متعلق به هزاره پنجم قبل از میلاد است. فرش «پازیریک» که با تکنیک بالا بافته شده و 2500 سال از عمر آن می‌گذرد قدیمی‌ترین فرش دستباف ایرانی است که در منطقه پازیریک کشف شده است. اما اوج قالی کلاسیک ایرانی که از آن به عنوان رنسانس قالی ایران یاد می‌شود در زمان صفویان است. از این دوران حدود 3000 تخته فرش به یادگار مانده که در موزه‌های بزرگ دنیا و یا در مجموعه‌های شخصی نگهداری می‌شوند.
در گذر تاریخ ایران صنعت و پیشه فرشبافی به صورت یک هنر و مهارت خاص درآمده است و به دلیل انتخاب رنگ‌های طبیعی، اصیل و زیبا و طرح‌های متنوع و هوشمندانه از شهرت و اعتبار خاصی در نزد جهانیان برخوردار شده است.
دیدگاه رهبری درباره صادرات غیرنفتی
رهبر معظم انقلاب در یکی از سخنرانی‌هایشان در مرداد ماه سال 1390 درباره صادرات غیرنفتی می‌فرمایند: «یکی از بزرگ‌ترین بلیات اقتصاد ما و نه فقط اقتصاد ما، بلکه بلیات عمومی کشور، وابستگی ما به درآمد نفت است. من چند سال قبل نیز این را گفتم، البته آن وقت مسئولین دولتی از این حرف هیچ استقبال نکردند، ما باید به جایی برسیم که اگر یک روزی به خاطر قضایای سیاسی، اقتضائات سیاسی یا اقتضائات اقتصادی در دنیا اراده کردیم که صادرات خودمان را مثلا برای مدت 15 روز یا یک ماه متوقف کنیم، بتوانیم.
شما ببینید این کار چه قدرت عظیمی را برای یک کشور تولید‌کننده نفت به وجود می‌آورد که یک وقت اگر اراده کرد بگوید آقا من از امروز تا 20 روز نفت صادر نمی‌کنم، ببینید چه حادثه‌ای در دنیا به وجود می‌آید.
امروز ما نمی‌توانیم این کار را بکنیم چون به این درآمد احتیاج داریم. اگر یک روزی اقتصاد کشور از درآمد نفت و صادرات نفت بریده شود، این توان را ملت ایران و نظام اسلامی در ایران به دست خواهد آورد که تاثیرگذاری آن در دنیا فوق‌العاده است، باید از صادرات حمایت بشود از صادرات غیرنفتی حمایت شود ما باید به اینجا برسیم که بتوانیم خودمان را از درآمد نفت بی‌نیاز کنیم.»
فرش ماشینی یا دستباف؟
فرش یکی از مهم‌ترین وسایل زندگی ایرانیان بوده و یک ضرب‌المثل قدیمی هست که می‌گوید: «خانه با فرش و پرده کامل می‌شود». در گذشته مردم از مبل و صندلی برای نشستن استفاده نمی‌کردند و اهالی خانه از فرش و پشتی استفاده می‌کردند اما با گذشت زمان و ورود مبلمان به خانه‌ها، استفاده از فرش هیچ‌گاه به طور کامل حذف نشد و فرش‌ها در سایزهای کوچک تر اما با نقش و رنگی متنوع و زیبا، آذین‌بخش اتاق‌ها و خانه‌ها شد. «شاهین شکوری» کارشناس فرش و عضو هیئت علمی دانشگاه هنر درباره تفاوت فرش دستباف با ماشینی می‌گوید: «فرش‌های دستباف قابل مقایسه با فرش‌های ماشینی نیستند. فرش‌های ماشینی ممکن است از دور جلوه داشته باشند اما پس از چند ماه و چند سال استفاده درخشندگی خود را از دست می‌دهند و کدر و مات می‌شوند، در حالی که فرش‌های دستباف هر قدر که بیشتر استفاده شوند و به اصطلاح پا بخورند درخشنده‌تر، مرغوب تر و زیباتر خواهند شد.»
این کارشناس اظهارات خود را با یک اصطلاح متداول در زبان فارسی ادامه می‌دهد و می‌گوید: «قالی کرمان هر چه پا بخورد زیباتر خواهد بود» و این اصطلاح عامیانه برای انسان‌هایی به کار می‌رود که گذر زمان و پیری در آنها اثری ندارد و مانند قالی کرمان روز‌به‌روز جوان تر و زیباتر به نظر می‌رسند.
به گفته این کارشناس این اصطلاح هر چند ساده و عامیانه به نظر میرسد اما از یک واقعیت اصیل و ماندگار سخن به میان می‌آورد و آن هم ارزش و اعتبار فرش‌های دستباف است. از سوی دیگر فرش دستباف در سلامتی انسان‌ها نیز تاثیر فراوانی دارد و هیچ‌گونه مشکلی برای سلامتی فرد ایجاد نمی‌کند در حالی که فرش‌های ماشینی دارای پرزهای ریزی است که در هوا معلق می‌شود و مشکلات تنفسی برای ساکنان خانه به وجود می‌آورد.
وی تاکید می‌کند: «فرش ماشینی به مرور زمان ارزش خود را از دست می‌دهد ولی فرش دستباف به مرور زمان ارزش پیدا می‌کند و شست‌وشو و نگهداری آن نیز آسان تر است.»
یک خانم خانه‌دار نیز در مقایسه فرش ماشینی با فرش دستباف می‌گوید: «مسلماً فرش دستباف بسیار زیباتر و ارزشمندتر از فرش ماشینی است و خانه را بسیار پرابهت و زیبا می‌کند اما متاسفانه مشکلات اقتصادی باعث شده که خانواده‌ها توان مالی لازم برای خرید فرش‌های دستباف را نداشته باشند و خانه خود را با فرش‌های ماشینی مفروش کنند.»
وی اضافه می‌کند: «فرش‌های ماشینی نسبت به فرش‌های دستباف از قدمت و عمر کمتری هم برخوردارند و پس از چند بار شستن بسیار نازک و کمرنگ می‌شوند و حتی برخی از آنها به حد یک گلیم تنزل پیدا می‌کنند.»
به گفته این خانم خانه‌دار، «مسئله دیگر نشستن روی این فرش‌هاست که اصلا احساس خوشایندی به انسان دست نمی‌دهد و به خاطر مواد اکریلیک و پلاستیکی که دارند پرزهای آن به لباس‌ها می‌چسبد و جدا کردن آن مشکل است.»
تقاضا برای فرش دستباف ایرانی
فرش دستباف یکی از مهم‌ترین اقلام صادرات غیرنفتی ایران محسوب می‌شده و در جهان از علاقه‌مندان و مشتاقان زیادی برخوردار بوده است. اما در سال‌های اخیر به دلیل تحریم‌هایی که از سوی کشورهای مختلف نسبت به ایران اعمال‌شده است صادرات فرش ایرانی به بازارهای خارجی با نوسانات زیادی همراه بوده است.
«غضنفر آقایی سمیرمی» کارشناس و بافنده فرش در این باره می‌گوید: «یکی از مشکلات پیش روی بافنده‌های شهرستانی این است که افراد متخصص در راس امور مدیریتی فرش قرار ندارند. ضمن اینکه برخی بافنده‌ها تنها در ظاهر بافنده‌اند و از تسهیلات این حرفه - به مدد همان مربیان غیرمتخصص - برخوردار می‌شوند. و برخی از بافنده‌های حرفه‌ای برای برخورداری از تسهیلات - وام - با هزار و یک مشکل و چم و خم اداری دست و پنجه نرم می‌کنند. هیچ مدیری هم از آنها حمایتی ندارد.»
به گفته این کارشناس فرش یکی دیگر از مشکلاتی که در چرخه تولید فرش دستباف وجود دارد مسئله ضعف تبلیغات و بازاریابی نامناسب است، چرا که تبلیغاتی که در مورد فرش دستباف ایران انجام می‌شود کماکان سنتی است و مناسب بازارهای جهانی نمی‌باشد و این در حالی است که فرش زیبا و اصیل ایرانی که از دیرباز مورد توجه جهانیان بوده نیازمند تبلیغاتی است که بتواند جایگاه اصلی خود را در بازارهای جهانی پیدا کند.
تجارت فرش دستباف با تغییرات روند متغیرهای اقتصادی و غیراقتصادی رابطه‌ای تنگاتنگ دارد و تقاضا برای آن به شدت به درآمد وابسته است.
هر قدر که درآمد بیشتر باشد تقاضا برای خرید فرش ایرانی بیشتر خواهد شد. در نظر گرفتن نیاز و سلیقه مشتریان هم بسیار مهم است و صادرات و فروش فرش ایرانی را افزایش خواهد داد.
پیشرف علم و تکنولوژی سبک زندگی انسان‌ها را تغییر داده است و نوع معماری‌ها، طراحی‌ها، دکوراسیون و چیدمان منازل هم تغییر کرده است اما این تغییرات چیزی از اهمیت فرش ایرانی کم نکرده است، وقتی تخته فرش‌های دستباف ایران را ورق می‌زنیم و نقش‌ها، رنگ‌ها و طراحی‌های زیبای آن را مشاهده می‌کنیم غرور و افتخار زیادی در خود احساس می‌کنیم، افتخار ایرانی بودن، هنرمند بودن و خلق اثرهای هنری زیبا و ماندگار.
تولید سالیانه 3 میلیون مترمربع
فرش دستباف
در عرصه صادرات فرش، ایران حرف اول را در بازار فرش دنیا می‌زند و رهبری بازار را برعهده دارد و هیچ کشوری یارای رقابت با ایران را ندارد.
عده‌ای تنها معضل بزرگ فرش دستباف را راه افتادن کارخانه های تولید فرش ماشینی می‌دانند و معتقدند 90 درصد زیان وارده به صنعت فرش دستباف ایران فرش ماشینی است در حالی که خسارت اصلی وارد شده به فرش ایران رقابت فرش‌های دستباف تولید شده در کشورهایی مانند چین است که به نام فرش ایرانی وارد بازار جهانی شده است.
«حمید کارگر» رئیس مرکز ملی فرش ایران در این‌باره می‌گوید: «سالیانه حدود 3 میلیون مترمربع فرش دستباف در کشور تولید می‌شود و به طور معمول دو سوم از آن به خارج از کشور صادر می‌گردد که نزدیک به یک‌سوم هم به مصرف داخلی میرسد.»
به گفته رئیس مرکز ملی فرش ایران، قطعا با از میان برداشتن تحریم‌ها و از سرگیری صادرات فرش به بازارهای غربی صادرات فرش رونق می‌گیرد و درآمد ارزی قابل توجهی وارد کشور خواهد شد.اما شرط فروش خوب و صادرات پررونق فرش ایرانی بازاریابی، تبلیغات و شناساندن این هنر ارزشمند به جهانیان است. صنعت فرش دستباف ایرانی به عنوان سرمایه ملی کشور، هنری اصیل، بومی، اشتغالزا و درآمدزاست و نیاز به معرفی و شناساندن دارد به همین دلیل باید به سمتی حرکت کرد تا از شهرت و برند فرش ایران در بازارهای خارجی به نحو احسن استفاده شود و از تقلب و ریای دیگر فروشندگان خارجی و سوءاستفاده از برند فرش ایران جلوگیری به عمل آید.
مرکز ملی فرش ایران، اتحادیه‌ها، شرکت‌های فرش و دیگر نهادهای ذی‌ربط با معرفی و شناساندن فرش ایرانی در بازارهای جهانی می‌توانند در میدان رقابت گوی سبقت را بربایند و شرط این کار حمایت از انجمن‌ها و تشکل‌‌های صنعتی، قالیبافان و تولیدکنندگان داخلی است.
نقش قالی در دستان هنرمندان
فرش دستباف ایرانی به رغم رقیبان متعدد همچنان از نظر کیفیت در جهان سرآمد است و این ارزش و اعتبار مرهون هنر دستان مردان و زنانی است که در خانه و کارگاه‌ها به بافتن فرش مشغول هستند تا هنر ایرانی را به جهانیان عرضه کنند.
«راحله حسن‌زاده» کارشناس نقش قالی در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان درباره نقش قالی و طرح قالب در اکثر فرش‌های ایرانی می‌گوید: «فرش‌های دستباف ایرانی در سه قالب ترنج، خشتی و افشان بافته می‌شوند که لچک ترنج بیش از همه طرفدار دارد و فرش‌هایی که در اکثر خانه‌های ایرانیان دیده می‌شود با حاشیه‌ای پهن در اطراف و طرحی بیضی یا دایره در میان است که ترنج نامیده می‌شود و در میان ایرانیان از استقبال زیادی برخوردار است. به گفته این کارشناس، در طرح افشان لچک و ترنج حذف شده و با حفظ همان حاشیه کناری در وسط فرش طرح گل و ساقه و برگ دیده می‌شود و در طرح خشتی، تمام سطوح داخلی به مستطیل‌های مساوی تقسیم شده و در داخل هر یک نقشه‌ای بافته شده است. در کنار این فرش‌ها طرح‌های دیگری هم وجود دارد که در شهرهای دیگر ایران بافته می‌شوند. از جمله گبه، فرش‌های ترکمن و...
وی اضافه می‌کند: «رنگ فرش نیز در مرغوبیت و کیفیت فرش تاثیر فراوانی دارد و هر قدر که در بافت فرش از رنگ‌های طبیعی استفاده شود فرش مرغوب‌تر است و کیفیت آن بالاتر است. فرش‌های دستباف به همین دلیل نسبت به فرش‌های ماشینی گرانقیمت‌تر هستند چرا که قیمت خامه یا الیاف طبیعی بسیار بیشتر از مواد مصنوعی و پلاستیکی است.
فرش‌های ماشینی ممکن است در نگاه اول جلوه داشته باشند چون از الیاف مصنوعی بافته شده‌اند اما بعد از مدتی درخشندگی و جلوه خود را از دست می‌دهند و کدر و مات می‌شوند در حالی که فرش‌های دستباف هر قدر که استفاده شوند و اصطلاحا پا بخورند زیباتر و خوشرنگ‌تر می‌شوند.
حمید کارگر رئیس مرکز ملی فرش ایران نیز در این‌باره می‌گوید: «در حال حاضر فرش دستباف ایرانی نسبت به رقبای خودش، قیمت تمام شده بالاتری دارد و طبیعتا با قیمت بالاتری هم در بازارهای جهانی عرضه می‌شود اما چون فرش دستباف ایرانی، امتحان خودش را پس داده است مشتریان آن حاضرند بهای قابل قبولی برای آن بپردازند و در حال حاضر بیش از 80 کشور دنیا از مشتریان پروپاقرص فرش ایرانی هستند.»