صاحب بن عباد؛ فرهیخته ایرانی پیرو اهل بیت(ع)
امام رضا(ع) حدود بیست سال امامت مسلمانان را بر عهده داشت که هفده سال آن را در مدینه و سه سال را در خراسان به سر برد و سرانجام به دستور مأمون (خلیفه وقت عباسیان) مسموم شد و در آخرین روز از ماه صفر سال ۲۰۳ هجری به شهادت رسید. از آن حضرت احادیث و روایات بسیاری به جا مانده که در کتاب «عیون اخبار الرضا» گردآوری شده است؛ کتابی که ۱۶۳ سال پس از شهادت حضرت توسط شیخ صدوق (ابن‌بابویه) تألیف شد و البته ماجرای جالبی هم دارد.
سبب تالیف جامع‌ترین کتاب رضوی
به گفته شیخ صدوق در مقدمه کتاب، زمانی که «صاحب بن عباد دیلمی» وزیر وقت و حاکم شیعی آن دوران در ستایش امام علی‌بن‌موسی‌الرضا(ع) اشعاری را می‌سراید و آن را به شیخ هدیه می‌دهد، او نیز کتاب عیون اخبار الرضا را به پاس زحمات صاحب بن عباد می‌نویسد و به او اهدا می‌کند. شیخ صدوق پس‌از نقل دو قصیده صاحب، در مقدمه کتابش آورده است: «هدیه‌ای بهتر از این کتاب که از معارف بیکران امام رضا(ع) تألیف شده است، نیافتم تا در پاسخ دو قصیده ابن عباد بفرستم». کتابی که لقب جامع‌ترین اثر رضوی را به خود اختصاص می‌دهد، چرا که در ۶۹ باب احادیث امام رضا(ع) و احادیث امامان قبلی (منقول از امام رضا) را درج کرده و موضوعات مختلفی همچون فقهی، اخلاقی ، سیره و کلام را بیان کرده است.
شخصیت صاحب بن عباد
ابوالقاسم اسماعیل بن عبّاد، فرزند عباس ملقّب به «صاحب» و مشهور به «صاحب بن عبّاد» در 16 ذیقعده سال 326 قمری در اصفهان متولد شد. پدر و اجداد صاحب، از بزرگان و سرشناسان اصفهان بوده و مرتبه وزارت داشتند. عبّاس پدر صاحب بدان مرتبه از بزرگى و احترام رسیده بود که مردم او را «شیخ امین» مىگفتند.
بسیارى از بزرگان به تشیّع و برخى به دوازده امامى بودن او تصریح کردهاند. سیّد بن طاووس، شیخ صدوق، علاّمه مجلسى، شیخ حرّ عاملى، شیخ بهایى، شیخ آقابزرگ طهرانى، شیخ عباس قمى، علامه امینى و بسیارى دیگر از این جمله‌اند.
صاحب پس از رسیدن به مقام وزارت نیز کسب علم و معرفت را فراموش نکرد. او چه در ایام اقامت در شهرهاى اصفهان، بغداد و رى و چه در مسافرت، همیشه با برخى از دانشمندان و بزرگانِ علم همراه بود و حتى درمأموریت‌هاى نظامى نیز مجلس بحث و گفتگو تشکیل مىداد. وى به تألیفات اهل قلم، عنایت و توجه ویژه داشت و هرگاه از تألیف کتابى جدید آگاهى مىیافت با سعى و کوشش فراوان نسخهاى از آن فراهم مىکرد و براى مطالعه در کتابخانه خویش قرار مىداد. او با تلاش فراوان توانست کتابخانهاى عظیم و کم‌نظیر تشکیل دهد که در واقع نخستین کتابخانه عمومی جهان اسلام به شمار می‌رود.
علاوه بر این، خود نیز دست به قلم بود و آثاری را به شرح زیر تألیف کرد:
کتاب الإبانه (در علم کلام)، الأقناع (در عروض)، الأمثال السائره (در علوم ادبى)، التذکره (در کلام و اصول دین)، دیوان اشعار، رسائل صاحب (مباحث اخلاقى، اعتقادى و اجتماعى)، رسالهاى در فضایل حضرت عبدالعظیم حسنى(ع)، رسالهاى در علم طب، عنوان المعارف، الفرق بین الضاد و الظاء، الکشف عن مساوىء شعر المتنبىء، المحیط(در علم لغت) و المنظومه الفریده.
کتاب‌هایى نیز به نام «صاحب» نوشته و به او هدیه شده است که عبارتند از:
عیون اخبار الرضا(ع) از شیخ جلیل‌القدر صدوق (ره)، کتاب رجال از حسین‌بن‌على‌بن بابویه (برادر شیخ صدوق)، تاریخ قم از حسن بن محمد قمی، لطایف المعارف از ثعالبى (ادیب مشهور). الصاحبى از ابن فارس، تهذیب از قاضى عبدالعزیز جرجانى و الحجر از ابوجعفر احمد‌بن أبى سلیمان.
«صاحب بن عباد» مشهور به معجم‌الادباء سرانجام در شب جمعه 24 صفر سال 385 قمری به سراى باقى شتافت. پیکر وی با شکوه فراوان در ری تشییع و سپس به زادگاهش در اصفهان منتقل شد. او در محله قدیمی «باب دریّه» (طوقچی / قدس فعلی) خانه‌ای داشت و طبق وصیتش در آن دفن شد. مزار صاحب اکنون زیارتگاه شیفتگان اهل بیت(ع) و اهل علم است.
* واحد اطلاع‌رسانی بنیاد بین‌المللی امام رضا(ع)