عاق دو جانبه در خانواده(پرسش و پاسخ)
پرسش:
از منظر آموزه‌های وحیانی وظایف پدر و مادر نسبت به فرزندان و بالعکس وظایف فرزندان نسبت به والدین چگونه است و آیا مسئله «عاق» طرفینی است؟
پاسخ:
در بخش نخست پاسخ به این سوال به بیان اهمیت حقوق پدر و مادر و مصادیق آن در آیات و روایات شامل خوش سخنی، تواضع در مقابل آنها، اطاعت از آنها، دعا برای آنها، پرداخته شد. اینک در بخش پایانی دنباله مطلب را پی می‌گیریم.
حد رعایت حقوق والدین
از مطالب گذشته ممکن است به نظر آید که لازمه احترام به والدین اطاعت مطلق از ایشان در تمامی امور است، اما باید گفت که از دیدگاه قرآن چنین روشی در برخورد با ایشان صحیح نیست. بنابر آیات قرآن احترام به پدر و مادر و اطاعت از ایشان تنها در جایی سفارش شده است که به مخالفت فرزندان با دستورات واجب الهی و خروج از عدالت و حق منتهی نشود. چنان که در آیه‌ای افراد را به برپایی قسط (عدل و داد) و شهادت دادن به حقیقت و راستی امر می‌کند، حتی اگر بر ضد خود و یا والدین و نزدیکانشان تمام شود. «... کونوا قوامین بالقسط شهداء لله و لو علی انفسکم او الوالدین و الاقربین ...» (نساء ـ 135)
افزون بر این، در جایی به صراحت انسان را از این که در برابر تلاش والدینش در شرک ورزیدن او به خداوند عقب‌نشینی کند و به خدا مشرک شود نهی کرده است و می‌فرماید: «به انسان سفارش کردیم که به والدینش نیکی کند و اگر آن دو سعی کردند که چیزی را که به آن علم نداری شریک من قرار‌دهی از آنها اطاعت نکن». (عنکبوت - 8) و در نهایت قرآن در سوره لقمان به این نکته اشاره می‌کند که عدم اطاعت فرزند از والدین در شرک به خدا مجوز بدرفتاری او با ایشان نیست و می‌فرماید: «با آنها در دنیا به خوبی مصاحبت و رفتار کن» (لقمان - 15)
در قرآن و روایات علاوه بر توصیه به رعایت حقوق والدین، دلیل این توصیه‌ها را نیز متذکر شده است که همانا زحماتی است که والدین به ویژه مادران در امر تربیت و نگه داری فرزندان متحمل می‌شوند. (لقمان ـ 14) (احقاف - 15) (اسراء - 24)
حال اگر فرزند یا فرزندان حقوق والدین را مراعات نکنند و موجبات آزار و رنجش خاطر آنها را فراهم آورند، در چنین شرایطی ممکن است مورد عاق پدر و مادر قرار گیرند که مستوجب عذاب الهی در این دنیا به سرعت قرار می‌گیرند و از عفو و رحمت و بخشش خدا برای همیشه دور می‌شوند.
عاق فرزندان نسبت به والدین
از نظر اسلام، برای هر یک از افراد خانواده در قبال حق و حقوقی که بر ذمّه دیگری دارد، وظایفی نیز معین شده که تنها در سایه رعایت آن می‌توان، انتظار سعادت و خوشبختی طرفین را داشت.
در احادیث به فرزندان و رعایت حقوق آنان توجه ویژه‌اى شده است. برخى از این احادیث به تبیین جایگاه فرزندان در خانواده و تأثیرى كه بر حیات مادّى و معنوى والدین دارند، پرداخته‌اند. چنان‌كه فرزند را بركت خانه، گلى از بهشت و نشانه حد آخر خیرخواهى خداوند در حق بندگان بیان داشته‌اند، به طورى كه دعاى فرزند در حق والدین در این دنیا مستجاب و شفاعتش براى ایشان در آخرت پذیرفته خواهد شد. از این‌روست كه در احادیث، فرزندان صاحب حق شمرده شده و پدر و مادر در مقابل ایشان مسئول دانسته شده‌اند.
در واقع همان طوري كه فرزندان به دليل عدم رعايت حقوق والدين، عاق آنها مي شوند، والدين نيز در اثر بي توجهي به حقوق فرزندان عاق آنان مي‌گردند؛ زیرا هميشه حق طرفيني است. اما لازم به تاکید است حق والدین بر فرزندان بسیار بیشتر ومهم‌تر و عمیق‌تر است تا حق فرزندان بر والدین. حق والدین و لزوم احترام آنها بر فرزندان در قرآن بعد از توصیه به عبادت و بندگی در مقابل خدای متعال و در ردیف آن قرار دارد. آیه‌ای که می‌فرماید ان لاتعبدوا الا الله و بالوالدین احسانا. و یا در جای دیگر می‌فرماید و لاتقل لهما اف یعنی حداقل از بی‌احترامی که اف گفتن است نمی‌توان به پدر و مادر گفت. در حالی که حق فرزندان نسبت به والدین در این سطح از اهمیت قرار نگرفته است.
رسول اکرم(ص) در ضمن سفارش‌هاى خود به امیرالمؤمنین(ع) فرمودند:
«يا علىُّ لَعَن اللهُ والدين حَمَلا وَلَدهما على عُقُوقهما؛ يا علىُّ! يَلزِمُ الوالدينِ مِن العُقُوقِ لِوَلَدِهما مايَلزِمُ الوَلَدَ لَهما مِن عُقُوقهم» «خدا لعنت کند پدر و مادرى را که فرزندان خويش را بد تربيت کنند و موجبات عاق خود را فراهم نمايند. اى على! همان‌گونه که فرزند عاق والدين مى شود، والدين نيز عاق فرزند خواهند شد» (بحار الأنوار ج 74، ص60)