ترکیه در نیم قرن گذشته تلاش زیادی برای پیوستن به اتحادیه اروپا انجام داده است اما تاکنون این کشور موفق به پیوستن به این اتحادیه نشده است. با روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه امیدها برای پیوستن ترکیه پررنگ شد اما با گذشت یک دهه از دوران حکومت این حزب نیز امید چندانی به پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا وجود ندارد. در این ارتباط اخیرا اتحادیه اروپا مذاکرات در این مورد را به حالت تعلیق درآورد. بدون تردید تصمیم غیرالزام آور پارلمان اروپا درباره توقف مذاکرات الحاق ترکیه به اتحادیه اروپایی با انتقاد محافل سیاسی این کشور همراه خواهد بود چرا که به باور آنان، همه تلاش‌های ترکیه برای عضویت در این اتحادیه ونیز همه دستاوردهای 35 ساله ترکیه با موضع گیرها و همسویی‌های سیاسی و امنیتی دولت‌های غربی از بین رفته تلقی می‌شود.
اردوغان معتقد است طی همه این سال‌ها ترکیه در مقایسه با برخی اعضای جدید جامعه اروپایی از لحاظ سیاست‌های اقتصادی و اعمال آزادی‌های مدنی موقعیت بهتری داشته است و اکنون با رفتار سیاسی و تبعیض آمیز اتحادیه اروپا مواجه شده است. منتقدین دولت آنکارا نیز معتقدند ترکیه از همان ناحیه‌ای آسیب پذیر نشان داده است که اتفاقاً اردوغان آن را نکته‌ای مثبت در همکاری انکارا و بروکسل می‌داند. تعطیلی مطبوعات و منع فعالیت اصحاب رسانه و به ویژه تلاش برای احیای قانون مجازات اعدام از وجوه همین اختلافات دیدگاه است. اظهارات پیشین و صریح فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه درباره اینکه چنانچه در کشوری که حکم اعدام در قانون آن وجود داشته باشد، جایی در اتحادیه اروپایی نخواهد داشت، اشاره مستقیم به همین رفتار دولتمردان ترکیه بود که همچون دیگر تذکرهای دول غربی نادیده گرفته شد. با وجود این دولتمردان ترکیه بی‌میل نیستند که نشان دهند، نه فقط اجازه نمی‌دهند که دولت‌های خارجی در روند تصمیم گیری‌های سیاست داخلی این کشور دخالت کنند، بلکه از راه‌های مختلف می‌توانند رای منفی آنها را در قبال ادامه مذاکرات پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا تحت الشعاع قرار دهند. اظهارات توام با نگرانی، دیپلماتیک و هشدارگونه نخست وزیر ترکیه مبنی بر اینکه اگر آوارگان به اروپا سرازیر شوند، اروپا را غرق خواهند کرد، در همین راستا قابل ارزیابی است.
دلایل و موانع عدم عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا
مهم‌ترین دغدغه‌های اتحادیه اروپا نسبت به پیوستن تركیه به اروپا در طیف گسترده‌ای از مسائل شامل وضعیت حقوق بشر، اسلام، اعتراف به نسل كشی ارامنه توسط ترك‌ها و شرایط اقتصادی حاكم و نفوذ ارتش در تركیه خلاصه می‌شود.
ذهنیت‌های تاریخی یکی از موانع عدم الحاق ترکیه به اتحادیه اروپا به شمار می‌آید. عثمانی‌ها در یک مقطع خود را نماینده و خلیفه جهان اسلام می‌دانستند که در آن، جنگ‌های صلیبی به مدت دویست سال و در هفت دوره به درازا کشید. این موضوع در ذهنیت مردم اروپا پای ترکیه امروز گذاشته‌ شده است؛ لذا از این نظر آنها حاضر نیستند که ترکیه را در کنار خویش ببینند. علاوه بر آن جنگ‌هایی در قرنهای شانزدهم و هفدهم در زمان سلاطین عثمانی اتفاق افتاد و عثمانی‌ها تا دروازه‌های وین و بوداپست لشکرکشی کردند.
از سوی دیگر، شك و شبهات راجع به وضعیت بغرنج دموكراسی و حقوق بشر در تركیه و توانایی این كشور برای دستیابی به استانداردهای مطرح در خانواده اروپا همچنان رو به افزایش است. بعلاوه رعایت حقوق اقلیت كرد و غیر مسلمان، برقراری عدالت و آزادی بیان سیاسی از جمله دیگر ابهامات موجود بر سر پیوستن آنكارا به اتحادیه اروپا به شمار می‌آید. اقدامات و دستگیری‌های دولت ترکیه پس از کودتای نافرجام اخیر نیز مزید بر علت شده است از سوی دیگر بعد از كودتاي نظاميان در سال 1980، سخت‌گيري‌هايي كه دولت نظامي تركيه نسبت به آزادي‌هاي فردي و تشكيل احزاب و دموكراسي به اجرا گذاشت، موجب نگراني اروپا گرديد. تشكيل شوراي امنيت ملي و عضويت نظاميان در اين شورا و نظارت آنان بر امور داخلي و خارجي تركيه و همچنين مسئله كردها بر اين نگراني‌ها مي‌افزود. در اين دوران، دولت تركيه ضمن مقابله با كردها، با هر گونه اقدامي كه در انتقاد به حكومت لائيك صورت مي‌گرفت به شدت برخورد مي‌كرد. ترك‌ها موضوع نقض حقوق بشر را كه از جانب اتحاديه اروپا مطرح مي‌شد، دخالت در امور داخلي خود تلقي مي‌كردند. البته تركيه در اين دوران و تحت فشار اتحاديه اروپا گام‌هاي مهمي در زمينه حقوق بشر، مسئله زندانيان و عدم اجراي احكام اعدام برداشت كه در اروپا با استقبال مواجه شد.
عامل اصلی مخالفت اتحادیه اروپا
اما تمامی موارد فوق تحت الشعاع عامل مهم‌تر دیگری هستند که شاید بتوان گفت اگر این عامل در روابط اتحادیه اروپا و ترکیه دخیل نبود ترکیه سال‌ها پیش عضو اتحادیه اروپا شده بود. این عامل به ساختارهای اجتماعی و فرهنگی ترکیه بر می‌گردد. درك تعارضات موجود ميان ساختارهاي اجتماعي و فرهنگي تركيه و اتحاديه اروپايي از آن‌رو اهميت دارد كه به اعتقاد بسياري از تحليل‌گران، مانع اساسي پيوستن اين كشور به اتحاديه اروپايي ساختار اجتماعي و فرهنگي و مذهبی آن كشور است. يعني به‌رغم آن‌كه مذاكرات رسمي در مورد پيوستن تركيه به اتحاديه اروپايي، حول محور ضعف اقتصادي و سياسي اين كشور جريان دارد، اما مسئله اصلي كه در پشت درهاي بسته مذاكرات -كه به آن اذعان هم شده است- موانع فرهنگي، اجتماعي و مذهبي است. اين موضوع همان چيزي است كه رجب طيب اردوغان نيز آن را بر زبان آورد و اعلام كرد كه مانع اصلي عضويت تركيه، مشكل فرهنگي است.
ترکیه به واسطه دین مردمش یکی از بزرگ‌ترین کشورهای اسلامی به حساب می‌آید. طبق آمار اکثریت قاطع مردم ترکیه دارای دین اسلام با دوگرایش حداکثری سنی و حداقلی علوی هستند‌ اما در نقطه مقابل، اتحادیه اروپا دارای دین دیگری است. مسیحیت و مذاهب آن، دین اکثریت مردم را در اروپا تشکیل می‌دهند. لذا ناهمخوانی بین دین در ترکیه و دین در اروپا یکی از نقاط مهم در واگرایی بین ترکیه و اتحادیه اروپا به‌شمار می‌آید که خود مانع بزرگ و غیرقابل حلی به حساب می‌آید. واقعيت‌هاي موجود اجتماعي و فرهنگي تركيه تأييد كننده تصوير ارائه شده از اين كشور توسط نخبگان آن نيست. مدرنيزاسيون نتوانسته است مظاهر فرهنگ سنتي را در اين كشور از بين ببرد و مذهب را به حاشيه براند. ارزش‌هاي ليبرال تنها در ميان درصد كمي از مردم مقبوليت پيدا كرده است و به‌طور كلي جامعه تركيه، غربي نشده است علاوه بر آن، اسلام نيز يكي از اجزاي سازنده بافت فرهنگي و اجتماعي اين كشور محسوب مي‌شود. با پيوستن تركيه به اتحاديه اروپايي، درصد مسلمانان اين اتحاديه بسيار زياد خواهد شد و يك‌پارچگي مذهبي مبتني بر فرهنگ مذهب مسيحيت بر هم خواهد خورد. لذا به نظر مي‌رسد مانع اصلي عضويت تركيه مسائل فرهنگي- مذهبي است. چرا كه شرايط اقتصادي تركيه از كشورهايي كه در سال‌هاي اخير از شرق و مركز اروپا به اين اتحاديه پيوسته‌اند نه تنها بدتر نيست بلكه در بسياري از موارد بهتر از آنها مي‌باشد.
نتیجه
اردوغان طی یک دهه گذشته هرگونه باجی را به اتحادیه اروپا به امید پیوستن به این اتحادیه داد. اما غافل از آنکه این اتحادیه مشکل اصلی خود را اسلامی سیاسی می‌داند و حتی اسلام غیر سیاسی ترکیه نیز نتواسته است اطمینان خاطر را به اعضای اتحادیه اروپا دهد. ترکیه در حالی‌که سال 2023 را برای پیوستن به اتحادیه اروپایی در نظر گرفته است، شرایط کنونی به سمتی پیش می‌رود که نمی‌توان آینده روشنی را برای این مسئله در نظر گرفت. حتی این ذهنیت کم‌کم ایجاد می‌شود که خود ترک‌ها نیز از ایده پیوستن به اتحادیه اروپایی منصرف می‌شوند و به این باور می‌رسند که اروپایی‌ها آنها را نخواهند پذیرفت. این موضوع بیشتر از هر زمانی مطرح است؛ کما اینکه مدتی پیش دیوید کامرون، نخست وزیر وقت انگلیس اظهار کرده بود که شاید ترکیه بتواند سال 3000 به اتحادیه اروپایی بپیوندد. صدر اعظم اتریش نیز اخیراً اعلام کرده بود که موضوع پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا یک توهم دیپلماتیک است و ترکیه به‌ هیچ‌وجه شرایط عضویت در این اتحادیه را ندارد و حتی برخی از این کشورها خواستار ملغی کردن بحث عضویت ترکیه در اتحادیه اروپایی و کنار گذاشتن روند مذاکرات بودند که اکنون این امر محقق شده است.
بحث اسلام همچنان مشکل اصلی ترکیه و اتحادیه اروپا است. هرچند که ترکیه کوشیده است رنگ و بویی دینی نداشته باشد و همواره بر مدار سکولاریسم در سیاست گام برداشته است اما این برای اروپا کافی نیست و مهم‌تر از سیاست سکولار، مردم مسلمان ترکیه هستند. مردمی که با پیوستن به اتحادیه اروپا در گام نخست، ترکیب دینی و مذهبی این اتحادیه را دست خوش تغییر قرار خواهند کرد. از دیگر سو، رشد اسلام و جمعیت مسلمان در اروپا طی سال‌های اخیر مورد نگرانی اروپائیان بوده است. بنابر گزارش «اندیشکده تحقیقاتی پیو» رشد جمعیت مسلمان اروپا شتاب گرفته است و از رشد یک درصدی در دهه ۱۹۹۰ به رشد ۶ درصدی در سال ۲۰۱۰ رسیده است. بر همین اساس جمعیت مسلمان در کشورهای عضو اتحادیه اروپا حدود ۱۹ میلیون نفر است که با در نظر گرفتن جمعیت بیش از ۷۷ میلیون نفری ترکیه که عمدتا مسلمان هستند، خود به‌خوبی نشان می‌دهد که اضافه شدن این تعداد جمعیت مسلمان به اتحادیه اروپایی مسیحی در کنار رشد ۶ درصدی جمعیت در داخل این اتحادیه، خوشایند اروپا نیست. اروپایی که خود را مهد مسیحیت می‌داند و همواره برای گسترش آن تلاش کرده است. ضمن آنکه طی ماه‌های گذشته و با حملات تروریستی شکل‌گرفته در اروپا که از سوی اسلام‌گرایان تندرو در بلژیک، بریتانیا و فرانسه صورت پذیرفته است، اروپای مسیحی بیش از پیش از جانب رشد اسلام (اسلام رادیکال) در بطن خود بیمناک است.
منبع: بصیرت