پرسش:
تقوا و ورع که در نصوص دینی بر آنها تاکید فراوان شده است چه تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند؟
پاسخ:
واژه تقوا از ماده «وقی» به معنای حفظ، صیانت و نگهداری است. راغب در کتاب مفردات در ذیل «ماده وقی» می‌نویسد: «وقایه، عبارت است از محافظت یک چیز از هر چه بدان زیان می‌رساند و تقوا یعنی نفس را در حفاظ قرار دادن از آنچه بیم می‌رود. تقوا در عرف شرع، به معنای نگهداری نفس از آنچه انسان را به گناه می‌کشاند، می‌باشد.  در آموزه‌های دینی، به ویژه در نهج‌البلاغه، تقوا به معنای ملکه‌ای مقدس و نفسانی است که به روح قوت و قدرت می‌بخشد و نفس اماره و احساسات سرکش را مطیع و رام می‌سازد. البته تقوا مراتب دارد. مرتبه و پله اول این نردبان بزرگ آن است که انسان را از ترک واجب، یا فعل حرام نگه می‌دارد، چنین فردی را می‌توان «متقی» نامید، اما نمی‌توان گفت او اهل «ورع» است. چه آن که ورع از مرتبه نخست تقوا بالاتر است. صاحب تفسیر بیان‌المعانی می‌نویسد: المتقی من اتقی کل ما نهی‌ الله عنه، و اکبر من التقوی الورع، و الورع من اتقی الشبهات و ترک الحلال مخافهًًْْ الوقوع بالحرام.(1) انسان متقی کسی است که از گناه بپرهیزد، اما بالاتر از مقام  تقوا، ورع است، چون در مقام ورع نه تنها باید از گناهان اجتناب کرد و عامل به واجبات بود، بلکه از شبهات و بلکه گاهی از کارهای حلال و مباحی که ممکن است مقدمه‌‌ای شود برای ورود به گناه، نیز باید اجتناب ورزید. امام صادق(ع) برای تقوا درجات و مراتبی ذکر می‌کند. یکی از آن مراتب را ورع می‌شمارد. چنان که می‌فرماید: «فانی اوصیک بتقوی ‌الله و طاعته، فان من التقوی الطاعهًًْْ، و الورع، و التواضع لله و... (2) شما را به تقوای الهی و اطاعت فرمان خدا سفارش می‌کنم. پس بدانید که از مراتب تقوا، طاعت خدا، رعایت ورع و تواضع برای خدا است. برخی از محققان گفته‌اند: تقوا، نقشه راه رسیدن به مقام قرب خدا و تابلوی راهنمای حرکت به سمت مقام» مشاهده و شهود قلبی و منزل گزیدن در جوار رضوان الهی است. کسانی که می‌خواهند به درجه اعلای مقام تقوا برسند، باید منازل و مراحلی حداقل پنج‌گانه را بگذرانند، تا به مرتبه عالی تقوا برسند. مرتبه نخست تقوا، مرتبه ایمان و تسلیم است، مرتبه دوم آن مقام «توبه» است. در این مقام مؤمن از همه گناهان اجتناب می‌ورزد، مرتبه سوم «تقوا» ان یتقی الشبهات و هو مقام الورع، یعنی اجتناب از شبهات است. امام صادق(ع) فرمود: ورع عاملی است که انسان را از محرمات خداوند بازداشته و او را از شبهات دور گرداند(3) آن حضرت در بیان دیگری فرمود: الورع، الوقوف عند الشبههًًْْ(4) ورع آن است که در برخورد با شبهه انسان توقف کند، اگر شبهه حرام است یعنی احتمال می‌دهد انجام فعلی حرام باشد، آن را ترک کند و اگر احتمال واجب بودن می‌دهد ، انجام دهد.
بنابر این تقوا که ملکه نفسانی و بازدارنده درونی‌ای است که  انسان را از گناه و عصیان حفظ می‌کند، مراتبی دارد، یکی از مراتب و پله‌های این نردبانی که به سمت آسمان و قرب الهی است، «ورع» می‌باشد. البته ورع نیز دارای مراتبی است که علامه مجلسی از جمله مراتب آن را «ورع التائبین، ورع السالکین، ورع المتقین و ورع الصالحین» ذکر کرده(5) و امام صادق(ع) برای ورع یازده اصل و پایه ذکر کرده، که اولین پایه آن محاسبه نفس است. جهت آگاهی بیشتر از مراتب تقوا و ورع و آشنایی با اصول و پایه‌های آن می‌توان به کتاب‌های اخلاقی و تربیتی مراجعه کرد.
_________________________
پی‌نوشت‌ها
1- بیان المعانی، ج 3، ص 55
2- تفسیر البرهان، ج 1، ص 54
3- مستدرک الوسایل، ج 17، ص 324
4- انوار العرفان فی تفسیر القرآن، ج 12، ص 257
5- بحارالانوار، ج 67، ص 257