نگاهی به دلایل آلودگی هوا در کلانشهرها و راهکارهای پیشنهادی- بخش پایانی
آلاینده‌های معلق سرگردان در نبود برنامه‌ریزی
گالیا توانگر
صبح در کلانشهر با مدل‌های مختلف حمل و نقل آغاز می‌شود،از راندن در خیابان‌های شلوغ با خودرو تک سرنشینه شخصی گرفته تا استفاده از سیستم حمل و نقل عمومی بویژه مترو و اتوبوس و تحمل شلوغی آن.
بنابراین وجه مشترک همه مدل‌ها شلوغی و ازدحام بالای مسافران درون شهری است. برای اینکه از حجم این ازدحام بکاهیم در حقیقت چه باید کرد؟ بهبود سيستم خطوط ريلي شهری و اتوبوس، توسعه ممتد خطوط ريلی و خطوط ويژه اتوبوس، بهبود سرعت و راحتی در ارائه خدمات، کنترل‌های کارآمد روی اتومبيلهای شخصی، تشويق به عدم استفاده از اتومبيل شخصی، اجرای سياست‌های پارکينگ، معرفی سيستم حمل ونقل هوشمند (ITS)، تلفيق و هماهنگی سيستمهای حمل ونقل در ناحيه کلانشهری، تسهيل جريان بين روشهای حمل‌و نقل، يکپارچگی شبکه حمل و نقل به يکديگر برای پاسخ به تقاضای سفر منطقه‌ای، اجرای سياست‌های مرتبط با حمل ونقل پاک، بهبود امکانات پياده‌روی، تشويق روشهای سفر سبز و بهبود تسهيلات حمل و نقل و... همگی از جمله راهکارها و شیوه‌هایی هستند که می‌توانند به سیستم حمل و نقل سبز درون شهری منتهی شده (سیستم حمل و نقل بدون ایجاد آلودگی) و از حجم مسافران سرگردان درون شهری بویژه در ساعات اولیه روز در کلانشهر می‌کاهند.
سالیانه ۳ میلیون نفر در اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند که ۹۰ درصد آنان در کشورهای توسعه یافته هستند.
دربعضی کشورها تعداد افرادی که در اثر همین عامل جان خود را از دست می‌دهند بیشتر از قربانیان سوانح رانندگی است. این مرگ و میر به طور خاص مربوط به آسم، برونشیت، تنگی نفس و حملات قلبی و آلرژی‌های مختلف تنفسی است. آلودگی هوا به طرق گوناگونی می‌تواند آثار زیانبار دراز مدت و کوتاه مدتی بر سلامت انسان‌ها بگذارد. تاثیر آلودگی هوا بر افراد مختلف متفاوت است. آسیب‌پذیری برخی افراد در برابر آلودگی هوا بسیار بیشتر از سایرین است. کودکان کم سن و سال و سالمندان بیشتر از دیگران از آلودگی هوا آسیب می‌بینند. معمولاً میزان آسیب‌ها بستگی به میزان قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی زیانبار دارد، یعنی مدت تماس با آلاینده‌ها و غلظت مواد شیمیایی.صدمات ریوی ناشی از هوای آلوده به ازن، خطری است که هر ۳ نفر از ۵ نفر با آن روبه‌رو هستند.
متخصصان معتقدند موادی که از طریق هوای آلوده وارد محیط می‌شوند، دارای ترکیباتی هستند که باعث نابودی بافت‌های مختلف بدن خواهد شد. این رادیکال‌های آزاد، از طریق ریه، پوست، مخاط بدن، مخاط چشم، گوش، بینی و دستگاه گوارش، وارد بدن شده و باعث تخریب تک تک سلول‌های بدن می‌شود در واقع تجمع رادیکال‌های آزاد در بدن هنگام آلوده بودن هوا، افزایش یافته و رادیکال‌های آزاد، به دلیل آنکه اکسیژن‌های ناپایداری دارند به دنبال جا و مکانی می‌روند که با یک سلول واکنش نشان‌دهند و آن را اکسید کنند.
آلاینده‌هایی که از فعالیت‌های مخرب انسانی تولید می‌شوند
منو اکسید کربن، دی اکسید گوگرد،دی اکسید نیتروژن،متان وترکیبات آلی فرارکه اثر سرطان زایی دارند، تولوئن با اثر گلخانه‌ای قابل توجه، ترکیبات فرار آروماتیک همچون بنزن که به سرطان خون منجر می‌شود، همگی از ترکیبات فوق‌العاده خطرناک آلاینده‌های موجود در هوای کلانشهرها هستند.
امیرعلمایی یک کارشناس محیط زیست در گفت‌و‌گو با گزارشگر کیهان درباره ماهیت ذرات معلق موجود در هوای کلانشهر که اینقدر از رسانه‌ها درباره اش توضیح داده می‌شود، برایمان می‌گوید: «به تمامی اجزای ریز جامدی (به جز آب خالص) گفته می‌شود که در جو زمین هستند و اندازه میکروسکپی یا زیر میکروسکوپی اما بزرگتر از ابعاد مولکولی دارند. ذرات کوچکتر بسیار خطرناکترند، چرا که به ریه‌ها نفوذ کرده و برخی از آنها حتی وارد خون می‌شوند و بیماری‌های تنفسی و قلبی را ایجاد می‌کنند.»
وی ادامه می‌دهد: «این ذرات همچنین بر روی خاک و آب نشسته و آلودگی منابع آبی و خاکی را موجب می‌شوند. ضمن اینکه استفاده از ترکیبات گازی که عامل اصلی تخریب لایه ازن هستند (کلرو فلئورو کربن‌ها) امروز ممنوعند. جیوه، فلزات سنگین مثل سرب، آلودگی‌های رادیو اکتیوی، آمونیاک، استفاده بی‌رویه از کودهای شیمیایی در بخش کشاورزی و... نیز شامل قوانین ممنوعیت می‌شوند. یکی از مهم‌ترین راهکارهای کاهش تثبیت میزان آلاینده‌ها در گام نخست و سپس کاهش و حذف آنها این است که کارخانه‌ها را در کلانشهرهای آلوده تعدیل کرده وحتی الامکان هر شهرستان را یک قطب تولیدی و محل برپایی یک سری کارخانه‌ها و فعالیت‌های صنعتی قرار دهیم.»
وی در تکمیل صحبت هایش می‌گوید: «باید فرهنگسازی در جهت کاهش آلاینده‌ها از مدارس آغاز شود و محور یکی از کتب تحصیلی در مقاطع مختلف قوانین و مقررات مربوط به محیط زیست و راهکارهای کنترل و کاهش آلاینده‌ها باشد.»
تاثیر پشت بام‌های سبز در کاهش آلودگی هوا
اهمیت وعملیاتی کردن پشت بام سبز در ساختمان‌ها که امروزه در دنیا مدنظر است، می‌تواند تا 20 درصد به کاهش آلودگی هوا کمک کند.
آلاینده‌هایی نظیر ریزگردها، گازهای گلخانه‌ای که ناشی از دی‌اکسید کربن است، دی‌اکسید سولفور و اکسیدهای سولفور که ناشی از منابع متحرک هستند از جمله عوامل آلودگی هوا هستند.
البته خوشبختانه در ارتباط با منابع متحرک آلودگی هوا مشکل زیادی نداریم، چون تکلیف کار روشن بوده و باید با تقویت اجرای قوانین جلو تردد منابع متحرک آلودگی گرفته شود؛ اما باید بدانید که در کلانشهرها بویژه کلانشهر تهران با منابع ثابت تولید‌کننده آلودگی هوا نیز روبروییم.
مرتضی هاشمیان یک فعال و پژوهشگر هوای پاک برایمان در باب منابع ثابت تولید آلودگی هوا توضیح می‌دهد: «کاهش دما باعث افزایش مصرف انرژی (سوخت‌های فسیلی مانند گاز) می‌شود و از آنجایی که در فصول سرد با وارونگی هوا مواجه هستیم، در زمستان بیشتر از سایر فصول با مشکل پایداری و ماندگاری آلودگی هوا در سطح شهر روبرو می‌شویم.»
وی به اهمیت فضای سبز در کلان شهرهایی نظیر تهران اشاره کرده و می‌افزاید: «در نزدیک فضاهای سبز میزان آلودگی هوا به مراتب کمتر از دیگر بخش‌های شهر است. از آنجایی که در تهران خوشبختانه ارتفاعات زیادی را داریم، می‌توان مانند پارک چیتگر با ایجاد فضای سبز در آنها، در کاهش آلودگی هوا موثرعمل کنیم. همچنین لازم است که از تخریب فضاهای سبز داخل شهرها به منظور ساخت و ساز نیز جلوگیری شود. شهروندان می‌توانند به جای اختصاص دادن بالکن‌هایشان به بند رخت که هم منظره شهر را زشت می‌کند و هم دلگیر‌کننده است،این قبیل فضاها و یا حتی پشت بام هایشان را به قرار دادن گلدان‌های گل و گیاه اختصاص دهند. الان در دنیا موجی ایجاد شده تحت عنوان خانه‌های سبز که در ساخت آنها بیشترین توجه به این قبیل مسائل صورت می‌پذیرد. آیا دوست ندارید لااقل هوای پشت پنجره منزلتان قدری اکسیژن بیشتر داشته باشد؟ بگذارید فرزندانتان نیز با دیدن اینگونه عملکرد شما غیر مستقیم درس اُنس با محیط زیست را فرا گرفته و ملکه ذهنشان شود.هیچ گامی موثرتر از فرهنگ سازی از سنین آموزش نیست.»
محافظت از بدن در برابر آلاینده‌ها
ویتامین ای از ویتامین‌های محلول در چربی است که همچون ویتامین ث خاصیت آنتی اکسیدانی دارد و اثر شیمیایی مخربی را که آلودگی هوا بر بافت‌های بدن وارد می‌کند را از بین می‌برد.
مریم دارابی یک دانشجوی علوم دارویی برایمان توضیح می‌دهد: «مطالعات جدید نشان می‌دهد که بین میزان ویتامین‌ای بدن و تماس بدن با ذرات معلق در هوا ناشی از آلودگی آن و کارکرد ریه ارتباط وجود دارد. این مطالعه تایید می‌کند که بعضی ویتامین‌ها می‌توانند بافت ریه را در مقابل آلودگی‌های هوا محافظت کنند.»
وی ادامه می‌دهد: «یکی از مهم‌ترین عوامل آلودگی هوا ذرات ریز معلق در آن هستند که می‌توانند آسیب‌های جدی را به بافت ریه وارد کنند. افرادی که در معرض مقادیر بالایی از ذرات ریز معلق در هوا با اندازه کمتر از 2/5 میکرون قرار گرفته‌اند در همان حال که کارکرد ریوی پایین‌تری دارند میزان ویتامین‌ای در خون آنها هم پایین است. مطالعات نشان داده است که سطح ویتامین‌ای در افراد مبتلا به آسم و اختلال در عملکرد ریه هم پایین است. اینک محققان در صدد بررسی این نکته هستند که آیا مصرف مواد مانند ویتامین ای می‌تواند با تاثیر مضر آلودگی هوا بر ریه مقابله کند؟»
پیاده روی و دوچرخه سواری
و جذب کمتر آلاینده ها
پیاده روی و دوچرخه سواری سریع از استنشاق آلودگی هوا می‌کاهد. به گفته محققان، هر چقدر سریع‌تر حرکت کنید کمتر آلودگی‌های هوا را تنفس می‌کنید.دوچرخه سواران باید بین ۱۲ تا ۲۰ کیلومتر در ساعت رکاب بزنند در حالی که عابران پیاده باید با سرعت ۲ تا ۶ کیلومتر در ساعت راه بروند تا استنشاق آلودگی هوا به حداقل برسد.
کارشناسان حمل و نقل مهندسی شهر، در این‌باره می‌گویند: «هرچقدر فرد سریع‌تر حرکت کند، سخت‌تر نفس می‌کشد و برای مدت زمان کوتاه تری نیز در معرض ترافیک است.»
محققان با استفاده از مدل کامپیوتری ۱۰ نفر در آمریکا، سرعت حرکت ایده‌آل را محاسبه کردند و حداقل میزان سرعت را برای گروه‌های سنی و جنسی مختلف تعیین کردند. طبق این تحقیق، برای دوچرخه‌سواران با گروه سنی زیر بیست سال سرعت ایده آل 13/3 کیلومتر در ساعت است. سرعت حرکت ایده آل برای دوچرخه‌سواران گروه سنی ۲۰ تا ۶۰ سال به ترتیب ۱۳ و ۱۵ کیلومتر در ساعت است. برای عابران پیاده زن و مرد زیر ۲۰ سال سرعت پیاده روی باید در حدود ۳ کیلومتر در ساعت باشد، در حالی که برای گروه سنی بالاتر باید حداقل ۴ کیلومتر در ساعت باشد تا میزان آلودگی در طول حرکت استنشاق شود.
سؤال اساسی اغلب شهروندان ورزشکار در ایام آلودگی هوای کلانشهرها این است که در هوای آلوده چطور باید ورزش کرد که سلامتی تامین و از آثار مخرب آلاینده‌ها بر حذر باشیم؟
توجه داشته باشید درمواقعی که آلودگی هوا در بیشترین حد است، از انجام فعالیت‌های ورزشی در فضای باز خودداری کنید. خیابان‌ها و مکان‌های شلوغ و پرترافیک را برای ورزش انتخاب نکنید. میزان آلودگی هوا در فاصله 15 متری خیابان‌ها و جاده‌های شلوغ به بالاترین حد خود می‌رسد. پس بهتر است در اطراف این مکان‌ها ورزش نکنید. در نهایت اگر نمی‌توانید شرایط مناسبی را فراهم سازید در فضای بسته ورزش کنید. می‌توانید روال عادی فعالیت‌های خود را تغییر داده و فعالیت‌هایی در داخل محیط بسته انجام دهید. به کلاس‌های ورزشی بروید و از سالن‌های ورزشی یا از باشگاه محلی استفاده کنید. به یاد داشته باشید اگر بیماری و شرایط خاصی دارید، حتما قبل از ورزش و فعالیت بدنی در فضای باز، حتما با پزشک خود مشورت کنید. آب و مایعات بویژه شیر زیاد بنوشید چرا که دفع‌کننده سموم آلاینده‌ها از بدن هستند.
زهرا عرب یک مربی ورزشی به شهروندان درباره نحوه ورزش در روزهای آلوده توصیه می‌کند: «در روزهایی که اوج آلودگی هواست می‌توانید به حرکات نرمشی سبک در منزل که کمتر هوازی هستند، اکتفا کنید. به هر جهت نباید به بهانه آلودگی به طور کلی بی‌خیال ورزش شوید، بلکه با در پیش گرفتن شیوه درست نرمش و حرکات ورزشی به تامین سلامت بدن و ریه‌های خود کمک کنید.ورزش‌هایی چون یوگا در سالن و یا منزل این روزها می‌تواند به کاهش سردرد‌های ناشی از آلودگی هوا و ریلکس شدن روحتان کمک قابل توجهی داشته باشد؛ چرا که یکی از پیامدهای شایع آلودگی‌ها افسردگی‌ها و سر دردهای ناشی از سرب موجود در هواست.»