پژوهشگر بحران جمعیت :
مراکز مسئول در اجرای سیاست‌های جمعیتی کم توجهی می کنند
مسئله بحران جمعیت در کشورهای مختلف یکی از اساسی‌ترین مباحث و دغدغه‌ها به شمار می‌رود. امروزه داشتن یک پشتوانه جمعیت مناسب و پویا و داشتن نیروی مولد و جوان در بین همه کشورها به عنوان یک مزیت ارزشمند به شمار می‌رود، چرا که این مزیت مهم می‌تواند باعث رشد اقتصادی و آسیب‌ناپذیری هر کشور در برابر تهدیدات مختلف شود. در کشور ما اما در سال‌های اخیر به ویژه سه دهه گذشته با یک سیاست مشکوک و عجیب تلاش‌ها به سمت کاهش جمعیت و تحدید نسل پیشرفت. در چند سال اخیر اثرات مخرب و پر هزینه این سیاست غلط از زبان بسیاری از کارشناسان و جمعیت شناسان بیان شده است. رهبر انقلاب نیز بارها نسبت به اشتباه بودن این سیاست کنترل جمعیت و لزوم جبران آن تأکید داشته‌اند. نکته مهم اینکه اکنون علی رغم جمعیت جوان فعلی که در سن فرزندآوری هستند و اصطلاحاً از آن به عنوان پنجره طلایی جمعیت یاد می‌شود نرخ زاد و ولد و رشد جمعیت به هیچ وجه مناسب نیست و اگر وضع به همین حالت پیش برود در سال‌ها و دهه‌های آتی کشور با بحران پیری جمعیت و کمبود نیروی انسانی مولد و پویا روبرو می‌شود که همین امر جزء تهدیدات یک جامعه به شمار می‌رود. در مقابله و پیشگیری از این تهدید دولت و نهادهای مختلف حکومتی نقش و وظایف مهمی دارند. یکی از این بخش‌های تأثیر‌گذار وزارت بهداشت است. در همین ارتباط خبرگزاری فارس؛ در خصوص عملکرد جمعیتی وزارت بهداشت گفت‌وگویی با حسین مروتی، پژوهشگر بحران جمعیت انجام داده است که مشروح آن را در زیر می‌خوانید.
*همانطور که می‌دانید، سیاری معاون بهداشت وزارت بهداشت اخیرا در مصاحبه‌ای گفته است هیچ مرکز بهداشتی در کشور وجود ندارد که در آن به خانواده‌ها بگویند، بچه نیاورد و هیچ دستگاهی بیشتر از وزارت بهداشت برای رشد جمعیت کار نکرده، شما رصد کرده‌اید که این ادعا صحیح است یا خیر؟
همین چند روز پیش در اخبار بیست و سی دیدم دکتر سیاری مدعی شده بود که خانه بهداشتِ بدون پزشک نداریم. من دست شما را می‌گیرم و ده‌ها مورد از این خانه‌های بهداشت را به شما نشان می‌دهم. روستایی را در سیستان به شما نشان می‌دهم که که با صد خانوار، جلوی در خانه بهداشتش نیم متر خاک نشسته و کلا تعطیل است. دکتر سیاری قبلا هم گفته بود که ایران در وضع عروسی جمعیتی است!
اخیرا یک گروه جهادی به شهرستان زیرکوه خراسان جنوبی رفته بودند و نقل کردند که آنجا همچنان فرزند کمتر؛ زندگی بهتر تبلیغ می‌شود و یکی از مسئولینش گفته بود که باید با آمپول، جلوی بارداری اینها را بگیریم! وزارت بهداشت بیشترین کارشکنی را در مقابل اجرای سیاست‌های جمعیتی داشته است. برای بنده مثل روز روشن است که اگر این وزارت صرفا فعالیت‌های ضدجمعیتی‌اش را متوقف می‌کرد، وضع جمعیتی ما الآن به گونه‌ای نبود که رشد موالید منفی شود. حداقل لطفی که دولت می‌تواند بکند این است که بودجه چند صد میلیاردی تحدید نسل را به وزارت بهداشت اختصاص ندهد، که صرف ارائه رایگان قرص‌ها و آمپول‌های خطرناک به مردم ناآگاه بشود.
*آیا این پول‌ها همچنان صرف کنترل جمعیت می‌شود؟
خودشان می‌گویند که صرف باروری سالم می‌شود. با کلمه‌ها بازی می‌کنند و به کنترل جمعیت ادامه می‌دهند. یادم است همان سال 90 هم که مقام معظم رهبری نخستین بار مسئله جمعیت را مطرح کردند، بودجه کنترل جمعیت در وزارت بهداشت زیاد شد!
*آیا شخص وزیر با موضوع جمعیت همراه نیست یا بدنه وزارت بهداشت مخالف سیاست‌های جدید جمعیتی هستند؟
بنده برداشتم این است که شخص وزیر مخالفتی با سیاست‌های جمعیتی ندارد، ولی متاسفانه اطلاعات جمعیتی و تحلیل‌ها را اشتباه به وی منتقل می‌کنند. دکتر هاشمی در یک سخنرانی گفته بود که مشکل زاد و ولد به شهادت سازمان ثبت احوال در مسیر رسیدن به تعادل است. ما که کارمان رصد این مسائل است، خبر را که دیدیم حیرت کردیم که وزیر بر چه اساس این حرف را زده؟ چند ماه بعد هم مسئول مربوطه در سازمان ثبت احوال گفت که آمار رشد موالید منفی شده است!
همه اینها بر می‌گردد به برخی جمعیت شناس‌های معلوم‌الحال و مسئولان دفتر سلامت جمعیت که به همه دولت‌ها تحمیل می‌شوند. اینها نمی‌گذارند کاری صورت بگیرد. بعد از سال‌ها کار بر روی مسئله جمعیت به یقین رسیده‌ام که تا مسئولان دفتر سلامت جمعیت که دو دهه است بر این دفتر حاکم هستند تغییر نکنند، رویه مخرب وزارت بهداشت در بحث جمعیت تغییر نخواهد کرد. در واقع تنها عملکرد مثبت وزارت بهداشت در موضوع جمعیت کارهای معدودی است که در زمینه درمان ناباروری صورت گرفته است.
*در مورد سقط جنین هم توضیح بدهید که کشور چه شرایطی دارد؟
به قول مسئولان مربوطه، سالانه در کشور 220 تا 350 هزار مورد سقط جنین صورت می‌گیرد. حالا اگر بخواهیم صحبت دکتر مطلق، مدیرکل دفتر سلامت جمعیت خانواده و مدارس را مبنا بگیریم، تعداد سقط در سال 1392، 256هزار مورد بوده که از این میان تنها 6 هزار مورد قانونی بوده. این مسئله واقعا یک فاجعه است.
کسانی که به بهانه جلوگیری از سقط، وسایل ممانعت از بارداری را به صورت گسترده ترویج کردند، حالا هیچ پاسخی ندارند که چرا با ترویج بیشتر این وسایل، آمار ارتکاب به این جنایت بیشتر شده؟ الآن پوشش وسایل ممانعت از بارداری در ایران بیشتر از آلمان، ژاپن، اسپانیا، ایتالیا و استرالیا است، ولی در همین سال‌ها که این پوشش بیشتر شده آمار سقط جنین غیرقانونی، سه برابر رشد داشته و 40 برابر سقط جنین قانونی شده است.
*علت افزایش آمار سقط جنین چه بوده است؟
بیش از 90 درصد آمار سالانه سقط مربوط به پدر و مادرهایی است که تصمیم به قتل فرزندشان می‌گیرند، علتش هم مشخص است. از بس در این سال‌ها علیه فرزند و فرزندآوری تبلیغ کرده‌ایم که اساسا بچه مطلوبیتش را از دست داده است. بچه ابزاری شده است برای مدیریت زندگی. مادر گاهی به این بهانه که باید روی پایان نامه ام کار کنم، به این جنایت دست می‌زند! گاهی چون دو بچه کافیست، بچه سوم را می‌کشند. گاهی به این بهانه که فعلا مستاجریم و تا خانه دار نشویم بچه نمی‌خواهیم، می‌روند و بچه شان را می‌کشند. اینها همه از آثار سیاست‌های تنظیم خانواده است نه این که علل دیگری نداشته باشد، ولی فرهنگ تنظیم خانواده، مقصر شماره یک در معضل سقط جنین است.
*وزارت بهداشت برای مقابله با این معضل چه کرده است؟
تا جایی که من دیده‌ام کاری نکرده‌اند. در بحث سقط جنین، بروید ببینید در کدام دستورالعمل وزارت بهداشت، پزشک و ماما و بهورز یاد می‌گیرند که چگونه مادران متقاضی را از این جنایت منصرف کنند؟ اصلا کجای جزوات و کتب اخلاق پزشکی به دانشجو آموزش داده می‌شود که سقط جنین کاری غیراخلاقی و یک جنایت بزرگ است؟ تقریبا هیچ کجا. نقل الآن هم نیست، با دانش‌آموخته‌های دهه‌های پیش پزشکی هم که صحبت کرده‌ام، می‌گویند کسی به ما نگفته سقط جنین از منظر اسلام، جنایت است.
البته هر فردی با رجوع به وجدان خود می‌فهمد که این مسئله یک کار غیراخلاقی است، ولی وقتی پای درآمدهای میلیونی و گردش مالی میلیاردی در میان باشد، متأسفانه کم نیستند کسانی که بلغزند و آخرتشان را تباه کنند. اگر آموزش باشد و از آن سو، با عاملان این جنایت برخورد قاطع و بازدارنده صورت گیرد، قطعا می‌توان بر این معضل بزرگ غلبه کرد.
*یعنی با مراکز غیرقانونی انجام سقط برخورد نمی‌شود؟
خیر. تقریبا هیچ برخوردی صورت نمی‌گیرد. یک خانم پزشک که در یک مرکز بهداشت مشغول به خدمت است به بنده گفت: خانمی نزد من آمد که با قرص، سقط جنین کرده بود. پرسیدم قرص را از کجا آورده‌ای؟ گفت: از یک داروخانه معروف در فلان جای تهران! حالا اگر وزارت بهداشت بنای برخورد با این جنایت را داشت، آیا نمی‌توانست جلوی این داروخانه و صدها مورد مشابه را بگیرد؟ متأسفانه هیچ عزمی برای مبارزه با سقط جنین وجود ندارد. این برخورد نکردن هم آثار سوء زیادی دارد و در بلند مدت باعث گسترش جرائم جنایی می‌شود.
چهل سال بعد از قانونی شدن سقط جنین در آمریکا، دو دانشمند برجسته آمریکایی در مجله اخلاق پزشکی نوشتند که باید کشتن نوزاد تازه به دنیا آمده آزاد شود چون این بچه‌ها مانند جنین‌ها، انسان‌های واقعی نیستند! یعنی پله به پله اخلاق نزول می‌کند. مطمئن باشید که اگر بی‌خیالی دستگاه‌های مربوطه اعم از وزارت بهداشت و قوه قضاییه و نیروهای انتظامی در مورد سقط جنین ادامه پیدا کند، قانونی شدن جنایت سقط جنین تبدیل به یک مطالبه می‌شود.
*شما از قوه قضائیه انتقاد می‌کنید اما وقتی مادر بچه، خودش خواهان سقط جنین است و علی القاعده شکایت نمی‌کند، قوه قضاییه چه کاری می‌تواند انجام دهد؟
از منظرحقوقی، اصل این است که چگونه مسئله سقط جنین را تعریف کنیم. سالانه کمتر از 17 هزار انسان بر اثر تصادف‌های جاده‌ای کشته می‌شوند، ولی طبق آمار دفتر سلامت جمعیت وزارت بهداشت، سالانه 250 هزار انسان در اثر سقط غیرقانونی به قتل می‌رسند، یعنی در کشور 15 برابر کشته‌های تصادف، جنایت سقط جنین صورت می‌گیرد. به اعتقاد بنده معضلی با این عظمت باید یک جرم عمومی تلقی شود و دادستانی به عنوان مدعی‌العموم در آن ورود کند. در نخستین قدم هم لازم است وزارت بهداشت را مواخذه کند که چرا کاری برای مبارزه با این جنایت نمی‌کند. به هر حال اصلا عقلانی نیست که دست روی دست بگذاریم تا کسی بابت سقط جنین شکایت بکند.
* چرا وزارت بهداشت در این موضوع کوتاهی می‌کند؟
این را باید از خودشان بپرسید. اخیرا یکی از مسئولان وزارت بهداشت مصاحبه کرده و انجام سقط جنین غیرقانونی در مراکز درمانی را تکذیب کرده است. عرض بنده این است که اگر مجبورید تکذیب کنید، لااقل طوری تکذیب کنید که همکاران خودتان نخندند. وقتی خودتان آمار 250 هزار مورد سقط جنین غیرقانونی در سال را می‌دهید، چرا تا مورد مطالبه قرار می‌گیرید، به جای واکنش مسئولانه، اصل ماجرا را منکر می‌شوید؟
هر وقت اعتراضی می‌شود که چرا سقط جنین غیرقانونی توسط کارکنان و تربیت‌شدگان وزارت بهداشت صورت می‌گیرد، می‌گویند اسم و آدرس و شماره تلفن بده تا برخورد کنیم، این یعنی بی‌مسئولیتی در قبال سلامت مردم. شما باید به وظیفه خود در نظارت عمل کنید نه این که کارتان را بر دوش دیگران بیندازید و به هر قیمت بخواهید منافع و آبروی صنفتان را حفظ کنید.
برخی رسانه‌ها از جمله صدا و سیما هم گویا تصمیم گرفته‌اند که نقدی از وزارت بهداشت صورت نگیرد. اما اگر این وزارت خانه، همین یک تقصیر را در موضوع سقط جنین داشته باشد، لحظه‌ای سکوت جایز نیست. رسانه‌هایی که بابت مرگ یک هنرمند یا کشیدن یک بخیه بلوا می‌کنند، چرا در موضوع قتل عام 250 هزار انسان سکوت کرده اند؟ یا اصلا موضوع روغن پالم که توسط وزیر محترم مطرح شد، چرا آنقدر بزرگ شد، در حالی که به عقیده بنده یک هزارم موضوع سقط اهمیت نداشت و ندارد. متاسفانه دوستان ارزشی هم، هنگام نقد، صرفا با نگاه مادی نگاه می‌کنند و آخر نقدشان همین است که چرا در طرح تحول سلامت، زیرمیزی به رومیزی تبدیل شده؟! نه این که نباید نسبت به طرح تحول و امثالهم انتقاد کرد، بحث بنده اولویت بندی است. جایی که بحث جان هزاران انسان مطرح است، علی‌القاعده انتقاد لازم‌تر از جاهای دیگر است.
*به نظر شما با مشکلات فراوان اقتصادی و رکودی که وجود دارد، چگونه باید به دنبال فرزندآوری بیشتر خانواده‌ها بود؟
در مورد ارتباط اقتصاد و فرزندآوری چند نکته وجود دارد. نخست این که رفاه و وضع اقتصادی خوب لزوما به فرزندآوری بیشتر منجر نمی‌شود. شاهد این قضیه هم فراوان است، طوری که استان‌های ثروتمند، فرزندآوری کمتری نسبت به بقیه استان‌ها دارند. نکته بعد این که ما تحقیق بومی‌ای نداریم که نشان دهد رشد جمعیت مانع رشد اقتصادی است، بلکه در تمام دنیا با رشد جمعیت، سرانه تولید ناخالص داخلی افزایش هم پیدا کرده است. شاید تنها جایی که با قطعیت گفته‌اند رشد جمعیت مانع توسعه می‌شود، متن غرض‌ورزانه تعهدات بین‌المللی مثل کنفرانس جمعیت و توسعه باشد.
الآن دیگر در مجامع علمی کسی از این حرف‌ها نمی‌زند، بلکه برعکسش را می‌گویند. روزنامه گاردین یادداشت جالبی در این زمینه دارد. ضمن این که اشاره می‌کند افت نرخ باروری در آمریکا اقتصاد این کشور را به خطر انداخته، می‌نویسد: «دلیلی که ما نیاز به نوزادان بیشتری داریم، برقرار کردن تعادل در سالخورده شدن جمعیت است. به عنوان یک حکایت هشداردهنده خوب، به ژاپن بنگرید، در سال 2014 در ژاپن، پوشک بزرگسالان بیشتر از پوشک بچه فروش داشت! میانه سن ژاپنی‌ها 45 سال است که سالخورده شدن جمعیت این کشور را نشان می‌دهد. شاید این کشور نیز به صورتی غیرمنتظره، به رکود اقتصادی بازگردد. پوشک‌های بچه؛ یک شاخص مهم اقتصادی هستند!» یا وال استریت ژورنال، یادداشت خوبی دارد با این عنوان که کاهش جمعیت می‌تواند تا چهل درصد، رشد اقتصاد جهانی را کاهش دهد .
*یعنی به نظرتان مسائل اقتصادی از علل بحران جمعیت نیست؟!
ببینید! نظام اسلامی وظیفه دارد که امکانات و رفاه نسبی را برای مردم فراهم کند. این وظیفه‌ای است که باید مطالبه هم بشود، ولی همانطور که گفتم وضع اقتصادی خوب، لزوما به فرزندآوری بیشتر منجر نمی‌شود. من در همایشی بحث جمعیت را ارائه می‌کردم. مهمترین دلیلی که مادران برای فرزند نیاوردن مطرح می‌کردند، بحث اقتصادی بود. خطاب به مادران گفتم: اگر شما در مسابقه‌ای برنده خوشبخت 300 میلیون پول نقد بشوید و به نظر خودتان با همان یک یا دو فرزند، تعداد فرزندانتان تکمیل باشد، کدام یک به این فکر می‌کنید که با این پولی که رسیده می‌توانید یک فرزند دیگر هم داشته باشید؟ کدام یک از شما بعد از گرفتن این پول، فرزند دیگری خواهد آورد؟ جمع به فکر فرو رفتند. نهایتا احدی از جمع نگفت که با این پول فرزندی به فرزندانش اضافه می‌کند. جالب این که یکی از خانم‌های جمع از انتهای جلسه گفت: اگر یک میلیارد تومان هم بدهند، ما دیگر بچه نمی‌آوریم!
وقتی فرزندآوری بیش از دو تا، ضدارزش باشد، پول که بیاید صرف مبلمان و ماشین و خانه می‌شود. صرف هر چیزی که بشود، صرف فرزندآوری نخواهد شد. البته گروه اندکی هستند در کشور که خواهان فرزندآوری بیشتر هستند. قاعدتا باید امکانات لازم برای این گروه که معمولا در مناطق محروم زندگی می‌کنند، فراهم شود.
* آیا شما خیلی بدبینانه و بعضا امنیتی به موضوع جمعیت نگاه نمی‌کنید؟
ببینید تخصص بنده مسائل امنیتی نیست ولی هرچه بیشتر در مسئله جمعیت تحقیق می‌کنم، بیشتر به روابط تو در توی باند تنظیم خانواده پی می‌برم. بنده خیلی از حرف‌ها را بنابر مصالحی نگفتم، ولی خوب است من هم از شما چند سؤال بپرسم.
اگر شما به وضع بحرانی جمعیت آگاه باشید و ببینید که رئیس‌جمهور در جلسه هیئت دولت در مورد جمعیت گفته است که «گزارش امروز برخی از نگرانی‌ها را کاهش می‌دهد» چه فکری می‌کنید؟ اگر بعد از آن متوجه شوید که اینها ناشی از «گزارش تحولات و وضعیت جمعیت در جمهوری اسلامی ایران» است که توسط یک جمعیت شناس دوتابعیتی که تمام خانواده‌اش خارج از کشور هستند و با انواع بنیادهای برانداز غربی همکاری داشته تهیه شده، آن وقت چه فکری می‌کنید؟ وقتی بفهمید حامی تهیه این گزارش صندوق جمعیت بوده است چه طور؟!
وقتی شما مطلع شوید که رئیس‌فدراسیون بین‌المللی تنظیم خانواده (IPPF) به نام تئودروس ملسه (Tewodros Melesse)که از مروجین جنایت سقط جنین و روابط نامشروع در دنیا است، بی‌هیچ مزاحمتی به ایران می‌آید، سخنرانی می‌کند و با یکی از مسئولان بلندپایه مجلس دیدار می‌کند، چه فکری می‌کنید؟ وقتی بعدش هرچه دلسوزان و زحمتکشان تلاش می‌کنند که برای افزایش رشد جمعیت قانونی تصویب کنند، موفق نمی‌شوند، چطور؟!
سمینار پویایی جمعیت در کشورهای مسلمان با پشتیبانی سفارت سوئیس و صندوق جمعیت و با حضور افراد مشکوک به همکاری با صهیونیست‌ها در دانشگاه تهران برگزار شد و یک دانشمند خارجی به مسئولان ایرانی توصیه کرد که سن ازدواج دختران باید زیاد شود و فرزندآوریشان از این هم کمتر شود! حالا شما به جای بنده و همکارانم باشید چه فکری می‌کنید؟
سال گذشته در همین ایام موسسه مطالعات و مدیریت جامع و تخصصی جمعیت کشور و انجمن جمعیت شناسی از یک استاد آمریکایی به نام الن پرسی کریلی (Ellen Percy Kraly)، برای سخنرانی دعوت کردند. این فرد هم سابقه همکاری با مرکز تحقیقات وودرو ویلسون (The Wilson Center) را داشت، همان مرکزی که با اهداف براندازانه در ایران فعالیت می‌کرد و هاله اسفندیاری را به ایران فرستاده بود.
* این فرد و رئیس‌فدراسیون بین‌المللی تنظیم خانواده و ده‌ها دانشمند غربی که برای ایجاد اختلال در سیاست‌های جمعیتی نظام به ایران سفر کرده‌اند، چطور به راحتی می‌توانند وارد کشور شوند؟
موضوع جمعیت قطعا ابعاد امنیتی گسترده‌ای دارد. غرب به این تحلیل رسیده که تمام عوامل مولد قدرت برای ایران و تهدیدزا برای غرب، برآمده از توان و همت جمعیت جوان میهن‌مان است و اگر جمعیت ایران سالخورده شود، این توانمندی‌ها هم رو به افول خواهد رفت. بر اساس همین تحلیل هم تمام عواملش را در داخل کشور فعال کرده تا مانع اجرایی شدن سیاست‌های جدید جمعیتی ایران شود.
به عقیده بنده موضوع جمعیت نمودی تام و تمام از نفوذ جریانی است. هر روز هم که می‌گذرد، شواهد بیشتری از این مسئله می‌بینم که یقینم بیشتر می‌شود. البته حالا که به لطف خدا، نمازی‌ها (باقر و سیامک) دستگیر و محکوم شده‌اند این جریان دست به عصا حرکت می‌کند.
اگر این دو شاه ماهی صید نشده بودند، جریان مرموز تنظیم خانواده، با همان کیفیت در مسیر خیانت‌های گذشته‌اش حرکت می‌کرد. به نظر بنده باید نهادهای مربوط در موضوع جمعیت حساسیت بیشتری به خرج دهند.