نگاهی به اهمیت رشد علمی کشور ( بخش پایانی)
سرعت رشد علمی ضرورتی اجتناب‌ناپذیر
فریده شریفی
روز جهانی «علم در خدمت صلح و توسعه» روزی است که سازمان علمی، فرهنگی و آموزشی ملل متحد (یونسکو) در تقویم خود قرار داد تا با همکاری کشورهای عضو، اهدافی همچون تقویت روحیه علم‌گرایی در مردم، تبادل دانش میان ملت‌‌ها، استفاده از علوم و فنون برای تامین منافع جامعه و برطرف کردن چالش‌هایی که بر اثر غفلت از آموزش در جوامع به وجود می‌آید دنبال شود.
در واقع روز جهانی علم فرصتی است که می‌توان از آن برای همکاری‌ها، تبادل‌نظر، هماهنگی و همراهی ملل مختلف استفاده شود تا مشکلات پیش‌روی انسان معاصر برطرف و شرایط لازم برای تامین صلح و ثبات در جهان فراهم شود.
علم فقط مختص به علما، فرهیختگان، دانشمندان و نخبگان یک جامعه نیست و همه آحاد مردم باید در تعلیم و تعلم و آموزش علوم و فنون خود را سهیم بدانند و در اشاعه و گسترش آن مشارکت داشته باشند.
زکات علم
امام‌صادق(ع) فرمود: زکات علم و دانش این است که آن را به بندگان خدا تعلیم دهی.
این حدیث نشان می‌دهد که علما و دانشمندان به شکرانه نعمتی که خداوند به آنان نصیب فرموده باید دیگران را نیز از دانش خود بهره‌مند سازند.
خداوند متعال همانگونه که از انبیاء پیمان گرفت تا در نشر حقایق و تعالیم اسلامی به مردم دریغ نورزند از دانشمندان نیز پیمان گرفت که در آموختن علم به دیگران نهایت تلاش خود را به کار گیرند.
دکتر «مجید کاشانی» جامعه‌شناس، پژوهشگر و عضو هیئت علمی دانشگاه در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان درباره زکات علم می‌گوید: «علم که از ریشه زبان یونانی به معنای دانستن و فهمیدن گرفته شده پاسخ دادن به سوالاتی است که انسان‌ها در رابطه با محیط زندگی، طبیعت، اجتماع، انسان‌های دیگر و... از خود می‌پرسند و می‌خواهند نسبت به آنها معرفت پیدا کند.
به همین دلیل علم گستره‌ای بسیار عظیم دارد و در چارچوب یک مکان، یک سرزمین و یا یک مدت معین قرار نمی‌گیرد و یافته‌های علم و نتایج آن فرامرزی است.»
وی اضافه می‌کند: «ما در تعالیم اسلامی نیز مشاهده می‌کنیم که علم و عالم باید در خدمت جامعه بشری به طور اعم و مسلمانان به طور اخص باشد و بهترین راه کمک به خود علم نشر آن است. در واقع عالمان و کسانی که دغدغه علم به معنای واقعی آن را دارند و خواستار پاسخگویی به نیازهای بشری هستند باید زمینه برای اشاعه، نشر و در اختیار گذاشتن علمشان به دیگران را فراهم کنند.»
این جامعه‌شناس و پژوهشگر تاکید می‌کند: «علم خرید و فروش نمی‌شود، محصور نمی‌شود، محدود نمی‌شود و باید به همه افراد جامعه خدمت کند و مشکلات آنها را حل و فصل نماید.
به همین دلیل هم هست که باید زمینه آزادی اندیشه متفکران و دانشمندان فراهم آید تا با فراغ بال بیشتری تمام هم و غم و تلاششان را در راه خدمت به خلق به کار گیرند و از دستاوردهای علمی آنها جامعه بهره‌مند شوند.
این استاد دانشگاه همچنین می‌گوید: «همانگونه که رهبر معظم انقلاب آیت‌الله خامنه‌ای بارها در سخنرانی‌های خود به این نکته اشاره فرمودند که یکی از مقوله‌های مهم پژوهش و آموزش در کشور باید ارتقاء سطح علمی و آزاداندیشی علما و اساتید دانشگاهی باشد، باید زمینه برای همفکری، هماهنگی و تبادل‌نظر دانشمندان و علما فراهم شود تا علمشان ارتقاء پیدا کند.
مهم‌تر از همه اینکه عالم باید بی‌طرفی خود را کاملا حفظ کند و کاملا بی‌طرفانه و بی‌غرضانه علم بیاموزد و بیاموزاند تا دانشجویان و دانش‌آموختگان به تفکر مشغول شوند و تصمیم‌گیری کنند. به مثابه این آیه قرآن‌کریم که می‌فرماید: بهترین بندگان کسانی هستند که «یستمعون القول فیتبعون احسنه» گوش می‌کنند و بهترین سخن‌ها را انتخاب می‌کنند.»
ترویج علم یک توصیه اخلاقی است و وجوب شرعی که تحت عنوان احکام تکلیفی است آن را در برنمی‌گیرد اما ثواب و پاداشی که علم یک عالم دارد آنچنان است که خداوند متعال به معلمان و مدرسان جایگاهی عظیم بخشیده و از کار آنان و علم‌آموزی آنان مترادف با سال‌ها عبادت یاد کرده است.
روایات زیبا از خدمت به خلق
خدمت به خلق و گره از کار مردم گشودن در دین اسلام ارزش و ثواب فراوانی دارد و چه بسیار در روایات و احادیث آمده که دستگیری از دیگران و نیکی کردن به بندگان خدا نسبت به برخی اعمال نظیر حج یا عمره مستحب از ثواب والاتری برخوردار است.
حضرت آیت‌الله بروجردی(ره) در حکایتی می‌فرماید: «در ایام اقامتم در بروجرد شبی در خواب دیدم به خانه‌ای وارد شدم گفتند: رسول خدا(ص) آنجا تشریف دارند، وارد شده و سلام کردم و در آخر مجلس نشستم. دیدم حضرت رسول(ص) در صدر مجلس جلوس فرموده و بزرگانی از علما و زهاد و در کنار ایشان نشسته‌اند و مقدم بر همه و نزدیک‌تر از سایرین به رسول‌خدا(ص) سیدجواد طباطبایی برادر کوچک‌تر علامه سیدمهدی بحرالعلوم نشسته است.
به فکر فرو رفتم که در میان این جمع کسانی هستند که هم عالم‌تر از سید جوادند و هم زاهدتر، پس چرا این امتیاز نصیب سیدجواد شده است. در همین اندیشه بودم که نبی‌اکرم(ص) فرمود: «سید جواد به کار مردم و اهل حاجت از همه کوشاتر بوده است.»
مرحوم «شیخ کلینی» در کتاب کافی در روایت زیبایی به نقل از امام صادق(ع) و در اهمیت خدمت به خلق خدا آورده است، امام صادق فرمودند: «هر کس خانه خدا را طواف کند خداوند عز و جل شش هزار حسنه برای او می‌نویسد و شش هزار گناه از او می‌آمرزد و شش هزار درجه به وی عطا می‌فرماید و شش هزار حاجت از او برآورده می‌سازد اما گره‌گشایی از کار یک مؤمن، ده برابر این طواف فضیلت دارد.»
آیت‌الله بهجت(ره) نیز می‌فرماید: «آیا می‌توانیم بار خود را سالم به منزل برسانیم و درعین حال به امور مسلمانان و مؤمنین بی‌تفاوت باشیم. آیا امکان دارد بدون اهتمام به امور مسلمانان به مقصود خود برسیم؟! این روایات نشان می‌دهد که اهمیت و ارزش خدمت به مردم در سیره علما نسبت به برخی اعمال عبادی نیز بالاتر است.»
سحر دیدم درخت ارغوانی
کشیده سر به بام خسته جانی
به گوش ارغوان آهسته گفتم
بهارت خوش که فکر دیگرانی
به راستی بندگانی که برای برآورده شدن نیازها و گرفتاری‌های مردم تلاش می‌کنند و دادرس و پناهگاه مردم هستند از عذاب خداوند در امان خواهند بود و تعجب‌آور نیست که علما، دانشمندان و متفکران، انسان‌هایی دلسوزتر و مهربان‌تر هستند، چرا که هر کسی که از علم و اندیشه بالاتری برخوردار شود و به خداوند متعال نزدیک‌تر گردد متواضع‌تر، خاضع‌تر و نسبت به احوالات خلق دلسوزتر خواهد بود، زیرا می‌داند که خداوند نسبت به حق خود گذشت می‌کند اما از حق‌الناس نمی‌گذرد و رسیدگی به مشکلات و گرفتاری‌های مردم از نظر خداوند درجه‌ای متعالی و ارزشمند دارد.
مذمت علم آموزی برای کسب پست و مقام
در اسلام آموختن علم و دانش برای خدمت به همنوعان و رفع مشکلات و نیازهای مادی و معنوی جامعه توصیه شده است نه برای مدرک‌گرایی و کسب پست و مقام.تحصیل علم برای رسیدن به پست و مقام ظاهری از نظر اسلام مورد نکوهش قرار گرفته است.«سیما ملتجی» کارشناس مسائل اجتماعی در این‌باره می‌گوید: «مدرک‌گرایی نوعی آسیب اجتماعی به حساب می‌آید که متأسفانه در برخی از جوامع به چشم می‌خورد و بیماری است که باید درمان شود.»
وی اضافه می‌کند: «برخی از مدرک برای کسب موقعیت اجتماعی، مقام و منصب بالاتر استفاده می‌کنند که این مسئله ضررهای جبران‌ناپذیری به جامعه وارد می‌کند و انگیزه افراد برای تلاش و دانستن بیشتر و علم افزونتر را کاهش می‌دهد.»
به گفته این کارشناس مسائل اجتماعی، پدیده مخرب‌تر و خطرناک‌تر از مدرک‌گرایی، مدرک فروشی است که از طریق دلالان و تنها با پرداخت مبلغی می‌توان مدارک مختلف را خریداری کرد، نتیجه این پدیده مخرب این می‌شود که کسانی در پست‌ها و منصب‌ها قرار می‌گیرند که از علم و تخصص کافی برخوردار نیستند و خدمات مناسب به مردم و جامعه ارائه نمی‌دهند. این افراد نه‌تنها نیازهای جامعه را برطرف نمی‌کنند بلکه مشکلی بر مشکلات جامعه اضافه می‌کنند.
دکتر مجید کاشانی جامعه‌شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه نیز در این‌باره می‌گوید: «علم اگر به معنای اصیل و ماهوی آن به کار گرفته شود هیچ وقت یک عالم، محقق و پژوهشگر وارد مقوله تجارت و خرید و فروش نمی‌شود، چرا که علم اصالتاً قابل خرید و فروش نیست.»
وی تصریح می‌کند: «ما هیچ‌گاه نمی‌توانیم به یک عالم پیشنهاد کنیم در ازای مقداری پول برود فکر کند و چیزی اختراع یا اکتشاف کند، ورود به بحث تجارت و خرید و فروش با ماهیت علم‌آموزی مغایرت دارد، خرید پایان‌نامه، مدرک، نمره و... تمام این مسائل خارج از حیطه علم و لکه ننگی در دامن علم و پژوهش است.
به همین دلیل دانشگاه‌ها باید به معنای واقعی در محضر علم و دانش قرار بگیرند و از هرگونه فساد علمی و مدرک‌گرایی دوری کنند.»
این پژوهشگر و محقق همچنین خاطرنشان می‌کند: «باید دولت نظارت بیشتری بر دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی داشته باشد و کرسی‌های آموزشی در اختیار کسانی قرار بگیرد که متعهد، معتقد و مؤمن باشند و علم و دانش خود را صادقانه در اختیار دانشجویان قرار دهند.»
اعتماد به مسئولین
کسب علم و دانش بدون بررسی نیازهای مردم، خدمت به مردم و پایبندی به اخلاق هیچ ارزشی ندارد. مردم باید با مسئولین ارتباط شفاف و صمیمی داشته باشند تا بتوانند در پرتو این رابطه صمیمانه مشکلات خود را بازگو کنند و مسئولین هم برای رفع نیازهای آنان اقدامات عملی و اجرایی انجام دهند.
آقایی که خود را اشکان معرفی می‌کند و در یک شرکت دارویی مشغول به کار است در پاسخ به سؤال گزارشگر کیهان درباره اعتماد مردم به مسئولین می‌گوید: «مسئولین باید به‌گونه‌ای با مردم رفتار کنند تا اعتماد مردم را به دست آورند و آنان مسئولین را معتمد و رازدار خود بدانند و نیازها و مشکلات خودشان را به راحتی برای آنان بازگو کنند و مطمئن باشند که مسئولین وعده‌های توخالی و بی‌اساس به آنها نمی‌دهند!»
وی اضافه می‌کند: «پزشکان، داروسازان، مدرسین، اصناف و قشرهای مختلف جامعه باید با یکدیگر تعاملی مثبت و رفتارهایی صادقانه داشته باشند و نسبت به شغل، حرفه و لباسی که با آن به جامعه خدمت می‌کنند مسئول و متعهد باشند. چرا که در این صورت از علمی که آموخته‌اند و حرفه‌ای که یاد گرفته‌اند می‌توانند در مسیر صحیح استفاده کنند و به هدفی که می‌خواهند برسند. این کارشناس دارویی همچنین تصریح می‌کند: «در شرایط کنونی کشور اشتغال و معیشت از مهم‌ترین مشکلات و دغدغه‌های مردم به حساب می‌آید که اگر اطمینان و اعتمادی در میان مردم و مسئولین وجود نداشته باشد این مشکلات نه‌تنها حل نخواهد شد بلکه بیشتر و بیشتر هم خواهد شد.»
وی خاطرنشان می‌کند: «مسئولیت تعهدآور است و مقامات و مسئولین باید بدانند که مسئولیت سنگینی برروی دوش آنان است و باید خدمت به مردم را مهم‌ترین هدف و وظیفه خود بدانند.»