* محمد نودهی

عزاداری در جهت وجوهی چون تعظیم و بزرگداشت، تسلیت و تعزیت و ترحیم و مانند آنها انجام می‌شود. در آموزه‌های اسلامی این عمل به عنوان یک تکلیف از تکالیف شرعی مطرح است و احکام خاص و آداب ویژه‌ای دارد که شناخت آن می‌توند در انجام درست و مناسب آن کمک کرده و از هرگونه اعمال موهن و سست جلوگیری کند. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه‌های اسلام به برخی از آداب و سبک عزاداری برای اهل بیت(ع) اشاره کرده است.
***
اقسام تسلیت و تعزیت
انسان موجودی اجتماعی است و نمی‌تواند بدون دیگران به زندگی خود ادامه دهد. بسیاری از نیازهای معنوی و عاطفی انسان از طریق اجتماعات کوچک و بزرگ تامین می‌شود. نیاز انسان به محبت و مودت یک نیاز فطری و طبیعی است. بر همین اساس همدردی در هنگام بروز درد و همدلی برای راهیابی و برونرفت از فشارها و مصیبت‌ها از مهم‌ترین بازتاب‌های این نیاز عاطفی و اجتماعی انسان است.
اصولا هنگامی که فشارهای روانی دوچندان شود، شخص نیازمند کس یا کسانی است که با همدردی در هنگام بروز درد و همدلی برای راهیابی و برونرفت از فشارها و مصیبت‌ها از مهمترین بازتاب‌های این نیاز عاطفی و اجتماعی انسان است.
اصولا هنگامی که فشارهای روانی دوچندان شود، شخص نیازمند کس یا کسانی است که با همدردی در گام نخست و همدلی درگام بعدی، از این فشار بکاهند و زمینه بازگشت سلامت روانی و رفتار متعادل را فراهم سازند؛ زیرا فشارهای روانی، انسان را از حالت تعادل خارج می‌سازد و رفتارها و گاه بیماری‌های متعددی را موجب می‌شود که بسیار زیانبار و خطرآفرین است.
تسلیت و تسلی دادن و نیز دلداری، تلاشی از سوی دیگران برای کاستن فشارهایی است که شخص مصیبت‌زده با آن مواجه است. (لغت‌نامه، ج 7، ص 9703، «دلداری»)
گام نخست در دلداری دیگران، بیان واژگان عاطفی است که او را آرام ساخته و واکنش‌های هیجانی شدید ناخواسته را مهار می‌کند. خداوند در آیات قرآن نشان می‌دهد که بیان سخنان و کلمات آرامش‌بخش و عاطفی تا چه اندازه می‌تواند برای مهار نفس مصیبت‌زده و گذر از بحران مصیبت موثر باشد. خداوند هنگام فشار شدید بر پیامبر(ص) و دیگر اولیای الهی، ایشان را با کلمات و سخنانی عاطفی مورد خطاب قرار می‌دهد تا رنج و فشار سهمگین روانی مصیبت و درد کاهش یابد. از جمله این کلمات می‌توان به «لاتحزن»، «لاتخف»، «فلاتبتئس» و مانند آنها اشاره کرد.
مهم ترین کارکرد تسلی و دلداری به مصیبت‌زده، برطرف شدن حزن و اندوه (قصص، آیات 7 و 10) و از میان رفتن ترس و خوف است. (همان، هود، آیات 69 تا 74؛ حجر، آیات 51 و 53؛ ذاریات، آیات 28 و 29)
تسلیت و تعزیت دارای اقسام چندی است که این دسته‌بندی به دلایلی چون اختلاف مصیبت‌ها و موضوعاتی است که شخص با آن مواجه می‌شود. به عنوان نمونه وقتی شخصی از چیزی یا کسی می‌ترسد و خوف دارد. نوع دلداری با کسی که گرفتاری مصیبت از دست دادن فرزند و خویشان شده متفاوت است.
در آیه 7 سوره نمل خداوند از دلداری حضرت موسی(ع) به خانواده سخن می‌گوید، چرا که آنان در شرایط دشواری قرار داشتند و نیازمند دلداری بودند تا از آن موقعیت بحرانی و سخت عبور کنند.
خداوند خود در قرآن به دلداری خانواده شهدا می‌پردازد که عزیزی را در جهاد از دست داده‌اند. در این نوع از تعزیت و تسلیت، خداوند با بیان وضعیت شهدا و موقعیت آنان در بهشت و آخرت، به خانواده این عزیزان تسلیت و دلداری می‌دهد. (بقره، آیه 154؛ آل عمران، آیه 171)
کسی که با رفتار ناگهانی دیگری، در حالت خوف و ترس قرار گرفته (حجر، آیه 63؛ ص، آیات 21 و 22؛ شعراء، آیات 61 و 62) باید به گونه‌ای دلداری شود که با دلداری مال از دست داده یا فرزند از دست داده (قصص، آیه 7) یا مجاهدی که در کارزار جنگ سخت گرفتار آمده متفاوت است. خداوند برای دلداری مجاهدان، گاه با استفاده از میزان خسارت دشمن (نساء، آیه 104) و گاه با بیان برتری مجاهدان بر دشمنان (آل عمران، آیات 139 و 140) و گاه از راه دیگر به دلداری و تسلیت آنان می‌پردازد و دل‌های آنان را محکم می‌گرداند.
همچنین تسلیت و تعزیت گاه 1- برای تعظیم شعائر الهی (حج، آیه 32)؛ 2- اظهار مودت و دوستی (شوری، آیه 23)؛ 3 اظهار همدردی (قصص، آیه 7)؛ 4- تجلیل و تکریم و بزرگداشت افراد مهم و مانند آنهااست.
آداب عزاداری برای اهل بیت(ع)
عزاداری در سنت اسلامی احکام و آدابی دارد که شناخت آن ضروری و عمل بدان لازم است. از آنجا که عزاداری یک فعل از افعال مکلفین است باید در چارچوب یکی از احکام خمسه قرار گیرد. با توجه به اینکه اسلام عزاداری را حرام و مکروه ندانسته و حتی به شکلی آن را مستحب و بلکه مستحب موکد در برخی از موارد دانسته، باید احکام آن را شناخت. به نظر می‌رسد که برگزاری مراسمی برای تعزیت و تعظیم پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) اگر واجب نباشد مستحب موکد باشد؛ زیرا روایات بسیاری بر انجام آن تاکید دارد. امام صادق(ع) فرمودند: «شیعیان ما در شادی‌های ما شاد و در حزن و اندوه ما محزون و غمگین هستند.» (کامل‌الزیارات. باب 32. ص 101)
خداوند تعظیم شعائر را یک ارزش اسلامی دانسته و فرموده است: و من یعظم شعائر الله فانها من تقوی القلوب؛ و هر کس شعائر الهی را بزرگ دارد، این کار نشانه تقوای دلهاست. (حج، آیه 32) شکی نیست که بزرگداشت ایام الله و موالد و وفیات معصوم(ع) از مهمترین ایام الهی است که باید به عنوان شعائر الله بزرگ داشته شود.
امام صادق(ع) می‌فرماید: نفس المهموم لنا المغتم لظلمنا تسبیح و همه لامرنا عباده و کتمانه لسرنا جهاد فی‌سبیل‌الله؛ نفس کشیدن کسی که برای ما اندوهناک باشد، تسبیح و هم و غم او به خاطر ما عبادت است و پوشاندن راز ما جهاد در راه خدا است. (کافی، ص 128)
در روایت دیگر امام رضا(ع) به ریان‌بن شبیب، فرمود: «یا ابن شبیب ان کنت باکیا لشیئ فابک علی‌الحسین فانه ذبح کما یذهب الکبش...؛ ای پسر شبیب اگر بر مصیبتی گریه می‌کنی، بر حسین‌بن علی گریه کن چون که آن بزرگوار را همانند گوسفند سر بریدند و همراه او هیجده تن از اهل بیت او- که در زمین همانندی نداشتند- به شهادت رسیدند.»
سپس حضرت فرمود: «... فاحزن لحزننا و افرح لفرحنا؛ اگر خوشحال می‌شوی از اینکه در درجات عالی بهشت با ما باشی، در حزن ما محزون و در شادی ما شاد باش.» (بحارالانوار، 44، ص286)
برخی از مهم‌ترین آداب عزاداری درسوگ ائمه(ع) عبارت است از:
1- دلدادگی: کسی که عزادار اهل بیت است باید واقعاُ در دل عزادار باشد و دلدادگی خویش را نشان دهد. البته این امر نسبت به اهل بیت(ع) باید قوی‌تر و پررنگ‌تر باشد. پیامبر(ص) می فرماید: ان لقتل الحسین(ع) حراره فی قلوب المؤمنین لا تبرد ابدا؛ برای شهادت حسین(ع) حرارت و گرمایی در دل‌های مؤمنان است که هرگز سرد و خاموش نمی‌شود. (جامع احادیث الشیعه، ج12، ص556)
2- حزن و اندوه: از آداب عزاداری، داشتن حزن و اندوه درونی و قلبی است. امیرمؤمنان امام علی(ع) فرموده است: ان‌الله... اختار لنا شیعه ینصروننا و یفرحون بفرحنا و یحزنون لحزننا؛ خداوند برای ما، شیعیان و پیروانی برگزیده است که ما را یاری می‌کنند، با خوشحالی ما خوشحال می‌شوند و در اندوه و غم ما، محزون می‌گردند. (غررالحکم، ج1، ص235)
3- گریه: از آداب تعزیت و عزاداری، حزن و اندوه است که با گریستن خودنمایی می‌کند. چشمان گریان در مصیبت آثار و برکاتی دارد که از جمله آنها شادی در بهشت است. امام رضا(ع) فرموده است: هر کس که عاشورا، روز مصیبت و اندوه و گریه‌اش باشد، خداوند روز قیامت را برای او روز شادی و سرور قرار می‌دهد. (بحار‌الانوار، ج44، ص284) پیامبر اکرم(ص) فرمود: فاطمه جان! روز قیامت هر چشمی گریان است، مگر چشمی که در مصیبت و عزای حسین گریسته باشد، که آن چشم در قیامت خندان است و به نعمت‌های بهشتی مژده داده می‌شود. (بحارالانوار، ج44، ص293) در سیره پیامبر(ص) که ایشان بر شهیدان به شدت گریست. امام صادق(ع) فرمود: وقتی خبر شهادت جعفربن ابی‌طالب و زیدبن حارثه به پیامبر خدا رسید، از آن پس هرگاه وارد خانه می‌شد، بر آن دو شهید به شدت می‌گریست و می‌فرمود: آن دو شهید، با من هم‌سخن و همدم و انیس بودند و هر دو رفتند!... (من لا یحضره الفقیه، ج1، ص177)
4- اجتناب از خنده و شادی: کسی که عزادار است یا به تعزیت می‌رود باید از خنده و بروز شادی خودداری کند. حضور در مجالس عزاداری با صورت بشاش و خندان ناروا است. امام رضا(ع) فرموده است: هرگاه ماه محرم فرا می‌رسید، پدرم (موسی‌بن جعفر(ع)) دیگر خندان دیده نمی‌شد و غم و افسردگی بر او غلبه می‌یافت تا آن که ده روز از محرم می‌گذشت، روز دهم محرم که می‌شد، آن روز، روز مصیبت و اندوه و گریه پدرم بود. (امالی صدوق، ص111)
5- نوحه: نوحه کردن در عزا از دیگر آداب آن است. نوحه بر میت به معنای شیون کردن و با صدای بلند گریستن است؛ زیرا وقتی گفته می‌شود کبوتر نوحه کرد، مراد همان نغمه‌ای است که از کبوتر بیرون می‌آید. این نغمه هرگز با جیغ زدن معنا پیدا نمی‌کند. پس باید گفت نوحه کردن با جیغ زدن فرق دارد. آنچه در برخی از مجالس عزاداری مذهبی دیده می‌شود جیغ زدن است نه نوحه کردن. حضرت صادق(ع) فرمود: یک سال تمام، هر شب و روز بر حسین‌بن علی(ع) نوحه‌خوانی شد و سه سال، در روز شهادتش سوگواری برپا گشت. (بحارالانوار، ج79، ص102)
6- ندبه: از دیگر آداب عزاداری ندبه‌سرایی است که به معنای ذکر فضایل شخص همراه با گریه است. این واژه در اصل به معنای زخم و شکاف است که سرباز کرده باشد. عمل مستحب چون زیادتر از حد تکلیف است به عمل مندوب شهرت یافته است. امام صادق(ع) می‌فرماید: پدرم امام باقر(ع) به من فرمود: ای جعفر! از مال خودم فلان مقدار وقف نوحه‌خوانان کن که به مدت ده سال در «منا» در ایام حج، بر من نوحه‌خوانی و سوگواری و ندبه‌سرایی کنند. (بحارالانوار، ج46، ص220)
7- انشاد و سرایش: از دیگر آداب عزاداری سرایش فضایل شخص است. ابوهارون مکفوف می‌گوید: خدمت حضرت صادق(ع) رسیدم. امام به من فرمود: «برایم شعر بخوان». پس برایش اشعاری خواندم. فرمود: اینطور نه، همان طور که (برای خودتان) شعرخوانی می‌کنید و همانگونه که نزد قبر حضرت سیدالشهدا مرثیه‌ می‌خوانی. (بحارالانوار، ج44، ص287) امام رضا(ع) به دعبل(شاعر اهل بیت) فرمود:ای دعبل! دوست دارم که برایم شعری بسرایی و بخوانی، چرا که این روزها (ایام عاشورا) روز اندوه و غمی است که بر ما خاندان رفته است. (جامع احادیث الشیعه، ج 12، ص 567)
8. رثاء: از همین روایت به دست می‌آید که رثاء درباره فضایل شخصی از دیگر آداب عزاداری است. (همان) رثاء و مرثیه به معنای تاسف خوردن همراه با غم و اندوه نسبت به امری است. البته در کاربردهای عربی این واژه به معنای شعر و نوحه‌خوانی بر مرده آمده است که همراه با ضجه و ناله و زاری است.
9. گریاندن: همان‌گونه که شخص حاضر برای تعزیت باید غمگین و محزون باشد و گریه کند همچنین از آداب عزاداری گریاندن دیگران با استفاده از شعر و نوحه و مراثی است.
امام‌صادق(ع) به جعفربن عفان فرمود: هیچ‌کس نیست که درباره حسین(ع) شعری بسراید و بگرید و با آن بگریاند مگر آنکه خداوند، بهشت را بر او واجب می‌کند و او را می‌آمرزد. (رجال شیخ طوسی، ص 289)
10. شعرسرایی: همان‌طور که خواندن شعر از دیگران در مجالس عزا خوب است همچنین سرودن شعر امری است که معصوم(ع) آن را می‌ستاید و تشویق می‌کند. امام‌صادق(ع) فرموده است: من قال فینا بیت شعر بنی‌الله له بیتا فی‌الجنه؛ هرکس در راه ما و برای ما یک بیت شعر بسراید، خداوند برای او خانه‌ای در بهشت، بنا می‌کند. (وسائل الشیعه، ج 10، ص 467)
11. مدح: مدیحه‌سرایی از دیگر آداب عزاداری است. امام صادق(ع) فرموده است: خدا را سپاس که در میان مردم، کسانی را قرار داد که به سوی ما می‌آیند و بر ما وارد می‌شوند و ما را مدح و مرثیه می‌گویند. (وسائل الشیعه، ج 10، ص 469) امام‌رضا(ع) فرمود: ای دعبل! برای حسین‌بن علی(ع) مرثیه‌بگو، تو تا زنده‌ای، یاور و ستایشگر مایی، پس تا می‌توانی، از یاری ما کوتاهی مکن. (جامع احادیث الشیعه، ج 12، ص 567)
12. اشک‌ریزی: پس اشک از دیدگان بر گونه‌ها از دیگر آداب عزاداری ائمه(ع) است که بیانگر حزن و اندوه شدید عزادار در مصیبت است. امام‌حسین فرموده است: من دمعت عیناه فینا قطرهًْ بواه الله عز وجل الجنهْ؛ چشمان هر کس که در مصیبتهای ما قطره‌ای اشک بریزد، خداوند او را در بهشت جای می‌دهد. (احقاق الحق، ج 5، ص 523) امام‌سجاد(ع) فرموده است: هر مومنی که چشمانش برای کشته شدن حسین‌بن علی و همراهانش اشکبار شود و اشک بر صورتش جاری گردد، خداوند او در را غرفه‌های بهشتی جای می‌دهد. (ینابیع الموده، ص 429)،
امام‌باقر(ع) پس از شنیدن سروده‌های «کمیت» درباره اهل‌بیت، گریست و سپس فرمود: هیچ‌کس نیست که ما را یاد کند، یا نزد او از ما یاد شود و از چشمانش هرچند به اندازه بال پشه‌ای اشک آید، مگر آنکه خداوند برایش در بهشت، خانه‌ای بنا کند و آن اشک را حجاب میان او و آتش دوزخ قرار دهد. (الغدیر، ج 2، ص 202)
امام‌صادق(ع) فرمود: هرکس که چشمش در راه ما گریان شود، بخاطر خونی که از ما ریخته شده است، یا حقی که از ما گرفته‌اند، یا آبرویی از ما یا یکی از شیعیان ما برده و هتک حرمت کرده‌اند، خداوند متعال به همین سبب، او را در بهشت جاودان، برای ابد جای می‌هد. (امالی شیخ مفید، ص 175)
اشک بر مصیبت‌های اهل‌بیت(ع) بسیار ثواب دارد که می‌توان گفت که ثواب آن بی‌حساب است. بنابراین در هر مصیبتی که برای ایشان اشک ریخته شود آن اشک، ‌ارزشمند خواهد بود.
امام‌صادق(ع) فرموده است: لکل شیی ءثواب الا الدمعهًْ فینا؛ هر چیزی پاداش و مزدی دارد، مگر اشکی که برای ما ریخته شود که چیزی با آن برابری نمی‌کند و مزد بی‌اندازه دارد. (جامع احادیث الشیعه، ج 12،‌ص 548)
13. خناق و خفگی: گاه حزن بسیار شدید است به طوری که راه نفس بند می‌آید و انسان احساس خفگی می‌کند. این حالت برای تعزیت معصومان(ع) مجاز و از آداب است. امام‌سجاد(ع) فرمود: من هرگز شهادت فرزندان فاطمه(س) را به یاد نیاوردم، مگر آنکه به خاطر آن، چشمانم اشکبار و خفگی به من دست می‌دهد. (بحارالانوار، ج 46، ص 109)
14. مراسم خانگی: برگزاری مراسم خانگی از دیگر آدابی است که در روایات بر آن تاکید شده است. امام‌باقر(ع) نسبت به کسانی که در روز عاشورا نمی‌توانند به زیارت آن حضرت بروند، اینگونه دستور عزاداری دادند و فرمودند: هر کسی بر حسین(ع) ندبه و عزاداری و گریه کند و به اهل خانه خود دستور دهد که بر او بگریند و در خانه‌اش با اظهار بی‌تابی بر حسین مراسم عزاداری برپا کند و یکدیگر را با گریه و تعزیت و تسلیت‌گویی در سوگ حسین(ع) در خانه‌هایشان ملاقات کنند. (کامل الزیارات، ص 175.)
15. جزع و بی‌تابی: چنانکه از روایت پیشین به دست می‌آید جزع و بی‌تابی از دیگر آداب عزاداری است. (همان) جزع به معنای فریاد و جیغ زدن نیست، بلکه بی‌تابی است. که با اظهار غم و اندوه خودش را نشان می‌دهد و بی‌صبری را به نمایش می‌گذارد. در حالی که جیغ زدن در چنین مجالسی ناخوشایند است. امام صادق(ع) به «مسمع» که از سوگواران و گریه‌کنندگان بر عزای حسینی بود، فرمود: خداوند اشک تو را مورد رحمت قرار دهد. آگاه باش، تو از آنانی که از دلسوختگان ما به شمار می‌آیند و از آنانی که با شادی ما شاد می‌شوند و با اندوه ما غمگین می‌گردند. آگاه باش! تو هنگام مرگ، شاهد حضور پدرانم بر بالین خویش خواهی بود. (وسائل الشیعه، ج 10، ص 397) البته جزع و گریستن با صدای بلند برای افراد عادی کراهت دارد مگر برای امام معصوم(ع). امام صادق فرمود: کل الجزع و البکاء مکروه سوی الجزع و البکاء علی الحسین(ع) هر نالیدن و گریه‌ای مکروه است، مگر ناله و گریه بر حسین(ع) (بحارالانوار) ج 45، ص 313)
16. پرهیز از بیهودگی: در مجلس عزا باید مراقب بود به سبب فشار سهمگین مصیبت سخنان بیهوده و موجبات خشم و غضب الهی بر زبان نراند. امام‌صادق(ع) فرمود: چون ابراهیم پسر رسول خدا از دنیا رفت، چشم پیامبر پر از اشک شد. سپس پیامبر فرمود: چشم، اشکبار می‌شود و دل غمگین می‌گردد، ولی چیزی نمی‌گوئیم که خدا را به خشم آورد و ما در سوگ تو ای ابراهیم اندوهناکیم. (بحارالانوار، ج 22، ص 157)
17. احیای خط امامت: در مجالس از جمله مجالس عزاداری باید همواره اصل بر زنده نگه داشتن خط پیامبران و امامان معصوم(ع) باشد بنابراین، ذکر روایات و آیات باید در دستور کار باشد و در این مجالس از آنها گفته شود. امام‌صادق(ع) فرموده است: تزاوروا و تلاقوا و تذاکروا و احیوا امرنا؛ به زیارت و دیدار یکدیگر بروید، با هم به سخن و مذاکره بنشینید و امر ما را (کنایه از حکومت و رهبری) زنده کنید. (بحارالانوار، ج 71، ص 352) همچنین امام صادق(ع) از «فضیل» پرسید: آیا (دور هم) می‌نشینید و حدیث و سخن می‌گویید؟ گفت: آری فرمود: اینگونه مجالس را دوست دارم، پس امر (امامت) ما را زنده بدارید.
خداوند رحمت کند کسی را که امر و راه ما را احیا کند. (وسایل الشیعه، ج 10، ص 392) امام رضا(ع) نیز فرموده است: هرکس که در مجلسی بنشیند که در آن، امر (و خط و مرام ما) احیا می‌شود، دلش در روزی که دلها می‌میرند، نمی‌میرد. (بحارالانوار، ج 44، ص 278)