محمد امین خالقی

برخی از مناسبت ‌ها و اعیاد ملی و مذهبی مانند عید فطر، عید قربان، عید غدیر و عید نوروز، فرصت مناسبی است تا انسان به یک وظیفه انسانی و شرعی به نام صله رحم عمل کند. صله رحم افزون بر اینکه آثار اخروی دارد، دارای آثار و برکات در زندگی مادی و دنیوی است که از جمله آن‌ها افزایش عمر و رزق و روزی است به طوری که به زندگی انسان برکت می‌دهد و آن را متحول می‌سازد. در مطلب پیش رو برخی از آثار دید و بازدید و صله رحم تبیین شده است.
پیوند با اهل بیت(ع)
خویشاوندی و قرابت رحم، به كسى اطلاق می‌شود كه به واسطه نسبت يا از طرف پدر يا مادر و مانند آن به شخص نزديك باشد. از مصادیق خویشان می‌توان به عمو و عمه و خاله و دایی، برادر‌زاده و خواهرزاده و مانند آن‌ها اشاره کرد.( لغت نامه، ج 6، ص 8923 ـ 8924، «خويشاوند» و «خويشاوندى»)
البته بر اساس آموزه‌های قرآنی و اسلامی، همه مومنان به یک معنا فرزندان پیامبر(ص) و اهل بیت (ع) هستند و این پیوند خویشی قوی‌تر از هر گونه نسبت و قرابت نسبی و سببی دیگر است. از این رو در روایات ،پیامبر(ص) و امیرمومنان علی(ع) پدران امت دانسته شده اند. پیامبر(ص) می‌فرماید: أَنَا وَ عَلِيٌّ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّه ؛ من و علی -ع- دو پدر این امت هستیم. (بحارالأنوار ج16، ص 95، باب 6)
بر اساس آموزه‌های قرآنی و روایات تفسیری، هر مومن پیش از آنکه به خویشان نسبی و سببی خویش اتصال و محبت آنان را در دل داشته باشد، بایدپیوند استوار و محبت شدیدی نسبت به پیامبر(ص)‌و اهل بیتش (ع) داشته باشد. از این رو، بر ماست که همواره صله آنان را به جا آوریم و با اشکال گوناگون از جمله زیارت ایشان و یا قبور مطهرشان و یا صلوات فرستادن بر آنان، این ارتباط را حفظ کرده و پیوند را مستحکم داریم. کسانی که صله خود را با پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) قطع کرده باشند، مورد خشم الهی قرار می‌گیرند و از مصادیق «وَيَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن يُوصَلَ؛ و آنچه را خداوند به صله و پیوستن بدان فرمان داده می گسلند» (بقره، آیه 27؛ رعد، آیه 25) می‌شوند که از نظر قرآن انسان‌های زیانکار و ملعون و دوزخی هستند.(همان آیات)
از مهم ترین روش‌های صله رحم با اهل بیت(ع)‌ فرستادن صلوات به ایشان است؛ چنانکه خداوند به این مطلب در آیه 65 سوره احزاب فرمان داده است. بر همین اساس زیارت قبور ایشان و تکریم و ابراز مودت، محبت و اطاعت از آنان به عنوان اولیای الهی، لازم و واجب است؛(شوری، آیه 23) چرا که این مزد رسالتی است که سود و بهره آن به امت مومن می‌رسد.(سباء، آیه 47)
بنابراین، نخستین تکلیفی که بر مومنان است زیارت امام زمان(عج) و قبور امامان(ع) و رسول الله (ص) است و اگر دسترسی به قبور ایشان نیست با صلوات و عرض سلام از راه دور می‌توان این زیارت و صله رحم را انجام داد و از شرور قطع صله رحم در امان ماند که بخشی از آن در ادامه مطلب می‌آید. البته زیارت امام زادگان و قبور آنان به قصد زیارت اهل بیت(ع) می‌تواند گوشه‌ای از این حکم الهی را بر آورده سازد. لذا‌ پیش از زیارت و دید و بازدید از خویشان نسبی و سببی بهتر است که حکم الهی را انجام داده  وبه زیارت اهل بیت(ع) و منسوبان آنان از سادات و شرفاء رفت.
البته در فرهنگ ایرانی اسلامی این رویه و سنت نیکو وجود دارد که در اعیاد به زیارت قبور اهل بیت(ع) و امامزادگان و سادات می‌روند و سپس زیارت خویشان خونی و نسبی و سببی را بجا می‌آورند.
آثار صله رحم و دید و بازدید از خویشان
چنانکه گفته شد، صله رحم واقعی با اهل بیت(ع) است و نسبت انسان با پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) بهترین و کامل ترین و ماندگارترین پیوند خویشی است که باید به هر شکلی شده آن را حفظ کرده و از فواید آن بهره برد. پس اگر گفته می‌شود که صله رحم موجب آثار و فواید بسیاری در دنیا و آخرت است، این امر درباره صله رحم با اهل بیت(ع) اصل بوده و در دیگران به تبع همین ارتباط با پیامبر(ص) تاثیر گذار خواهد بود. بنا براین می‌توان گفت که صله رحم با خویشان نسبی و بهره مندی از آثار آن بازتابی از صله رحم با اهل بیت(ع) است.
در روایات است که در صله رحم از خویشان به این وسواسیت نرسید که خویشان ما از بدان روزگار هستند و از اهل خیر و خوبی نیستند. امام صادق (ع)فرمود:: صِلَه الرَّحِمِ تَعْمُرُ الدِّيارَ وَ تَزيدُ فى الأعْمارِ وَ اِنْ كانَ اَهلها غَيرَ اَخْيارٍ؛ صله رحم، خانه‏‌ها را آباد و عمر‌ها را طولانى مى‏كند، هر چند صله رحم كنندگان مردمان خوبى نباشند.( امالى طوسى، ص ۴۸۱، ح ۱۸ .)
پس وظیفه ما این است که صله رحم را انجام دهیم و کمترین مصداق از صله رحم این است که مردم آزاری نداشته باشیم. یعنی اگر از ما خیری به دیگری نمی‌رسد دست کم شری نیز نرسانیم. امام صادق ع در این باره می‌فرماید: أفْضَلُ ما يوصَلُ بِهِ الرَّحِمُ كَفُّ الأذى‏ عَنْها؛ بهترين صله رحم، خوددارى از آزار و اذيت خويشاوندان است .( بحارالأنوار، ج ۷۴، ص ۸۸، ح ۱)
در اینجا به برخی از آثار و برکات صله رحم اشاره می‌شود:
1.  افزایش عمر: پيامبر خدا (ص) می‌فرماید: صِلَةُ القَرابَهِ مَثراه فِي المالِ، مَحَبَّةٌ فِي الأَهلِ، مَنسَأَةٌ فِي الأَجَلِ؛ صله رحم، موجب افزايش دارايى، دوستى در خاندان، و تأخير در اَجَل است .( بحار الأنوار: ج ۷۴ ص ۱۰۲ ح ۵۸ ) شکی نیست که انسان موجودی اجتماعی است، رفت و آمد‌ها به ویژه با خویشان موجب تقویت روحیه و رهایی از غم و اندوه می‌شود.همین رفت و آمد ظاهری به طور طبیعی موجب تخلیه بسیاری از مشکلات و غم و اندوه و اضطراب ‌ها که نتیجه آن‌ها کاهش عمراست می‌شود ؛ زیرا فشار روحی بیش از فشار جسمی انسان را اذیت کرده و موجب از میان رفتن توان و قدرت انسان شده و بیماری ‌ها را تشدید و تقویت می‌کند. اما اگر رفت و آمد، بسیار شد روحیه انسان تقویت شده و قدرت انسان در برابر بیماری ‌ها نیز دو برابر می‌شود. بنابراین، از آثار صله رحم افزایش عمر به شکل حتی طبیعی است حتی  اگر سبب معنوی و فرامادی را در نظر نگیریم.
در تفسير العيّاشى به نقل از حسين بن زيد بن على از امام صادق (ع) از پدرش نقل نمود كه پيامبر خدا(ص) فرمود: «همانا فردى صله رحم مى كند، در حالى كه جز سه سال از عمرش باقى نمانده است. آن گاه خداوند، آن سه سال را تا سى و سه سال افزايش مى دهد. نيز فردى قطع رحم مى كند، در حالى كه از عمرش سى و سه سال باقى مانده است. آنگاه خداوند،آن سى و سه سال را به سه سال يا كمتركاهش مى دهد».امام صادق(ع)پيوسته اين آيه را تلاوت مى کرد: «خدا آنچه را بخواهد، محو مى كند يا باقى مى گذارد و البتّه اصل كتاب، نزد اوست»  .( رعد، آیه ۳۹؛ تفسير العيّاشي: ج ۲ ص ۲۲۰ ح ۷۵ ؛ بحار الأنوار: ج ۴ ص ۱۲۱ ح ۶۶) امیرمومنان علی(ع) نیز می‌فرماید :صِلَهُ الرَّحِمِ تُوَسِّعُ الآجالَ، وتُنَمِّي الأَموالَ ؛ صله رحم، عمر‌ها را افزايش و دارايى ‌ها را رشد مى دهد .
( غرر الحكم: ج ۴ ص ۲۱۵ ح ۵۸۷۸ ) امام صادق(ع) می‌فرماید :صِلوا أرحامَكُم، فَفي صِلَتِ‌ها مَنسَأَه فِي الأَجَلِ، وزِيادَه فِي العَدَدِ ؛ صله رحم كنيد ؛ زيرا صله رحم، باعث تأخير اجل و افزايش سال هاى عمر مى شود .( بحار الأنوار: ج ۳۵ ص ۱۰۷ ح ۳۴ )
2.  افزایش دارایی و ثروت: از روایت پیامبر(ص) دانسته شد که یکی از آثار صله رحم، افزایش ثروت و دارایی است. به این معنا که رفت و آمد‌ها هر چند به ظاهر وقت گیر و حتی هزینه بر است، ولی موجب می‌شود که ثروت و دارایی انسان افزایش یابد؛ شاید بتوان حکم این مساله را مانند حکم زکات دانست که به ظاهر اخراج مال از ملک و ملکیت است ولی در باطن موجب نمو و رشد و برکت در مال می‌شود. در برخی از روایات آمده که اگر فقیر هستید زکات دهید تا دارا و ثروتمند شوید. همین معنا درباره صله رحم و هزینه‌هایی که برای آن پرداخت می‌شود می‌تواند صدق داشته باشد. پيامبر خدا (ص) در جایی دیگر می‌فرماید:مَن سَرَّهُ النَّساءُ فِي الأَجَلِ، وَالزِّيادَه فِي الرِّزقِ، فَليَصِل رَحِمَه؛ هر كه تأخير در اَجَل و زيادى در روزى، خوشحالش مى كند، بايد صله رحم نمايد. (بحار الأنوار: ج ۷۴ ص ۱۲۱ ح ۸۴) امیرمومنان علی(ع) نیز می‌فرماید: إنَّ أفضَلَ ما يَتَوَسَّلُ بِهِ المُتَوَسِّلونَ الإِيمانُ بِاللّهِ ورَسولِهِ ... وصِلَه الرَّحِمِ فَإِنَّ‌ها مَثراه فِي المالِ، ومَنسَأَةٌ فِي الأَجَلِ؛ همانا بهترين چيزهايى كه توسّل جويندگان به آن‌ها متوسّل مى شوند، ايمان به خدا و پيامبرش ... و صله رحم است ؛ زيرا صله رحم، مايه فراوانى دارايى و تأخير در اَجَل است .(، بحار الأنوار: ج ۷۷ ص ۳۹۸ ح ۲۱).
3.  دفع بلا: انسان ‌ها در زندگی به عللی چون آزمون و امتحان الهی(عنکبوت، آیه 2؛ بقره، آیه 155) و گناهان و مجازات دنیوی و تنبیه و هشدار خداوندی، گرفتار انواع بلا‌ها و مصیبت ‌ها می‌شوند که از جمله آن‌ها ترس و ناامنی، گرسنگی و فقر، بیماری، مرگ عزیران و فرزندان و نقص عضو و مانند آن است؛ برای اینکه این بلا‌ها بر سر کسی نیاید و پیش از ورود، دفع و مقابله شود، با صله رحم می‌توان این کار را انجام داد. امام باقر(ع) در این باره می‌فرماید :صِلَه الأَرحامِ تُزَكِّي الأَعمالَ وتُنَمِّي الأَموالَ  وتَدفَعُ البَلوى  وتُيَسِّرُ الحِسابَ  وتُنسِئُ فِي الأَجَلِ؛ صله رحم، عمل ‌ها را پاكيزه مى نمايد و دارايى ‌ها را رشد مى دهد و بلا‌ها را دفع مى كند و حساب را آسان مى گرداند و اَجَل را به تأخير مى اندازد .( بحار الأنوار: ج ۷۴ ص ۱۱۱ ح ۷۱ )
4.  دفع نقمت: همچنین صله رحم، هر پیشامد نقمت آور را جلوگیری می‌کند و نمی‌گذارد که نقمت ‌ها بر سر کسی آوار شود. امام على (ع) فرمود: صِلَه الرَّحِمِ تُدِرُّ النِّعَمَ وَ تَدْفَعُ النِّقَمَ؛ صله رحم، نعمت‏‌ها را فراوان مى‏كند و سختى‏‌ها را از بين مى‏برد. (غررالحكم، ح ۵۸۳۶.)
5.   آسانی حساب آخرت: از دیگر برکات و آثار صله رحم، آن است که خداوند در آخرت هنگام حسابرسی سخت گیری نمی‌کند و به علت صله رحم به ویژه با اهل بیت(ع) و صلوات فرستادن و زیارت ایشان، از محبت و شفاعت آنان بهره مند خواهد شد و خداوند حساب را بر وی آسان می‌گیرد و سخت گیری نمی‌کند و به تعبیر مردم مو را از ماست بیرون نمی‌کشد. این مطلب را از روایت امام باقر(ع) می‌توان به دست آورد که فرموده است« وتُيَسِّرُ الحِسابَ» ( بحار الأنوار: ج ۷۴ ص ۱۱۱ ح ۷۱ ) البته این آسانی اختصاص به قیامت ندارد،‌ بلکه در همین دنیا نیز آثار آن را می‌توان دریافت کرد؛ زیرا وقتی ارتباط چه با اهل بیت(ع) یا خویشان نسبی زیاد شد و صله رحم صورت گرفت، محبت ایشان در دل ‌ها جا می‌گیرد و مردم با او سخت نمی‌گیرند؛ چرا که اصلاح میان خود و خدا انجام داده و خدا نیز میان او و خلق را اصلاح می‌کند.( محاسن، برقی، ص29، ح13؛ بحار الأنوار، علامه مجلسی، ج ‏79، ص 197 ؛ و  ج 13، ص 195)
6.  تبدیل شقاوت به سعادت: چنانکه پیامبر(ص) بر اساس آیه 39 سوره رعد فرموده که محو و اثبات در اختیار خداوند است و شقاوت و بدبختی تقدیری را به خوشبختی و سعادت تبدیل می‌کند: «يَمْحُواْ اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ»؛ صله رحم یکی از علل و عواملی است که می‌تواند بستری را برای این تغییر پدید آورد و خداوند در مقام فعل، دست به تبدیل و بداء و تغییر زند و محو و اثبات نماید و تقدیر را تغییر دهد. پيامبر (ص) در باره این اثر مهم و بسیار اساسی و حیاتی صله رحم می‌فرماید: اَلصَّدَقَهُ عَلى‏ وَجْهها وَاصْطِناعُ الْمَعْروفِ وَ بِرُّ الْوالِدَيْنِ وَصِلَه الرَّحِمِ تُحَوِّلُ الشِّقاءَ سَعادَةً وَتَزيدُ فِى الْعُمْرِ وَ تَقى مَصارِعَ السُّوء؛ِ  صدقه بجا و درست، نيكوكارى، نيكى به پدر و مادر و صله رحم، بدبختى را به خوشبختى تبديل و عمر را زياد و از پيشامدهاى بد جلوگيرى مى‏كند.( نهج الفصاحه، ح ۱۸۶۹).
7. بیست و چهار حسنه: هر عملی دارای آثاری خاص است. در روایات با توجه به وزانت اعمال، آثاری برای آن‌ها بیان شده است. از روایات به دست می‌آید که صله رحم در میان برخی از اعمال دارای وزانت و ارزش بسیاری است. پيامبر (ص)فرمود: اَلصَّدَقَه بِعَشْرَه وَ الْقَرْضُ بِثَمانِيَةَ عَشْرَ وَ صِلَه الْاِخْوانِ بِعِشْرينَ وَ صِلَهُ الرَّحِمِ بِاَرْبَعَه وَ عِشْرينَ؛ صدقه دادن، ده حسنه، قرض دادن، هجده حسنه، رابطه با برادران [دينى‏]، بيست حسنه و صله رحم، بيست و چهار حسنه دارد. (كافى، ج ۴، ص ۱۰، ح ۳)
8. دشمن زدایی: همان طوری که صله رحم موجب جلب محبت است،هر گونه عداوت و  دشمنی را هم از میان می‌برد. امام على (ع) در این باره فرموده است: صِلَةُ الرَّحِمِ توجِبُ الْمَحَبَّةَ وَتَكْبِتُ العَدُوَّ؛ صله رحم، محبّت آور است و دشمنى را از بين مى‏برد. (غررالحكم، ح ۵۸۵۲)
9. کفاره گناهان: صله رحم به عنوان کفاره گناهان عمل می‌کند و گناهان را می‌زداید و تاثیر آن رابه طور کامل از میان می‌برد.امام على (ع) می‌فرماید :كَفِّروا ذُنوبَكُمْ وَتَحَبَّبوا اِلى‏ رَبِّكُمْ بِالصَّدَقَهِ وَ صِلَه الرَّحِمِ؛با صدقه و صله رحم، گناهان خود را پاك كنيد و خود را محبوب پروردگارتان گردانيد.( غررالحكم، ح ۷۲۵۸)
10.  زکات رفاه و آسایش: برای هر چیزی زکات است که می‌بایست ادا شود. به عنوان نمونه زکات علم انتشار و تعلیم آن به دیگران است. زکات سلامتی، روزه گرفتن و مانند آن است. همچنین زکات آسایش و رفاه این است که شخص صله رحم به جا آورد وگرنه به عنوان ترک کننده زکات، رفاه و آسایش از او سلب خواهد شد. امام على (ع)می فرماید: زَكوه الْيَسارِ بِرُّ الْجيرانِ وَ صِلَه الاَرحامِ؛ زكاتِ رفاه، نيكى با همسايگان و صله رحم است. (غررالحكم، ح ۵۴۵۳ )
11.  سرعت در خیریابی: صله رحم موجب می‌شود که خیر به انسان با سرعت هر چه بیشتر برسد و تاخیری ایجاد نشود؛ زیرا برخی از کار‌ها آثار و برکات آن با تاخیر به انسان می‌رسد ولی صله رحم از جمله کارهایی است که آثار خیر و برکت آن به سرعت به انسان می‌رسد و انسان از آن بهره مند می‌شود. امام باقر(ع)می فرماید :اِنَّ اَعْجَلَ الْخَيرِ ثَواباً صِلَه الرَّحِمِ؛ ثواب صله رحم، سريع‏تر از هر كار خيرى نصیب انسان مى‏ شود.( كافى، ج ۲، ص ۱۵۲، ح ۱۵ )
12.  عصمت یابی: هر انسانی دوست دارد به مرتبه‌ای از عصمت دست یابد. از راه‌های دست یابی به عصمت از گناه آن است که انسان به صله رحم اهتمام ورزد، زیرا صله رحم موجب می‌شود که انسان به چنین عصمتی دست یابد. امام صادق ع می‌فرماید: اِنَّ صِلَه الرَّحِمِ وَالبِرَّ لَيُهَوِّنانِ الحِسابَ وَيَعْصِمانِ مِنَ الذُّنوبِ؛ صله رحم و نيكى، حساب (قيامت) را آسان و ازارتکاب  گناهان جلوگيرى مى‏كند.( كافى، ج ۲، ص ۱۵۷، ح ۳۱ )
13.  خوش اخلاقی: از آثار دیگر صله رحم، دست یابی انسان به خوش اخلاقی و خلق حسن است. امام صادق (ع)می فرماید: صِلَه الاَرحامِ تُحَسِّنُ الْخُلُقَ وَ تُسْمِحُ الكَفَّ وَتُطيبُ النَّفْسَ وَتَزيدُ فِى الرِّزْقِ وَتُنْسِئُ فِى الاَجَلِ؛ صله رحم، انسان را خوش اخلاق، با سخاوت و پاكيزه جان مى‏نمايد و روزى را زياد مى‏كند و مرگ را به تأخير مى‏اندازد.(كافى، ج ۲، ص ۱۵۱، ح ۶)
14.آبادی شهرها: صله رحم به ویژه در معنای عام آن که برادران ایمانی را نیز شامل می‌شود، موجب شکوفایی و آبادانی شهر‌ها می‌شود. پيامبر(ص)می فرماید: صِلَه الرَّحِمِ وَ حُسْنُ الْخُلْقِ وَ حُسْنُ الْجَوارِ يَعْمُرانِ الدّيارَ وَ يَزيدانَ فِى الاَعْمارِ ؛ صله رحم، خوش اخلاقى و خوش همسايگى، شهر‌ها را آباد و عمر‌ها را زياد مى‏كند ؛( نهج الفصاحه، ح ۱۸۳۹)
15. اخلاق کریمان: اگر کسی می‌خواهد اخلاق کریمان را داشته و از آثار این خصوصیت پسندیده بهره مند شود، صله رحم به جا آورد که از اخلاق کریمان است. امام على (ع) می‌فرماید: صِلَه الاَرْحامِ مِنْ اَفْضَلِ شِيَمِ الكِرامِ؛ صله رحم، از بهترين خصلت‏هاى بزرگواران است.( غررالحكم، ح ۵۸۸۲ )
16.  حفظ نعمت: شکی نیست که دنیا جای تغییر و تحول است و هیچ چیزی پایدار نیست؛ از این رونعمت ‌ها می‌آیند و می‌روند و گاه به نقمت نیز تبدیل می‌شوند. اگر کسی بخواهد نعمت ‌ها را حفظ کند صله رحم داشته باشد. امام على (ع)می فرماید :حِراسَه النِّعَمِ فى صِلَةِ الرَّحِمِ؛ نگهبان و حافظ نعمت‏‌ها در صله رحم است.
( غررالحكم، ح ۴۹۲۹) البته اگر ترک صله رحم شود این مال از دست نیکان خارج به دست بدان امت می‌افتد که مال را در حرام و شر به کار می‌برند و آسایش و آرامش را از جامعه سلب می‌کنند. امام على (ع) می‌فرماید :اِذا قَطَّعُوا الأْرحامَ جُعِلَتِ الأْمْوالُ فى أيدىِ الأْشْرارِ؛ هرگاه مردم قطع رحم كنند، ثروت‏‌ها در دست افراد شرور قرار مى‏گيرد.
"( كافى، ج ۲، ص ۳۴۸، ح ۸ ) سخن درباره صله رحم و آثار وبرکات آن و نیز عواقب ومضرات ترک این واجب الهی ،بسیار بیشتر از موارد یاد شده در این مقاله است و آنچه بیان شد تن‌ها مشتی از خروار است. اکنون که در آستانه تحول سال وتغییر فصل وشروع تعطیلات نوروزی هستیم جا دارد با آگاهی ومعرفت نسبت به ضرورت وبرکات صله رحم،این فریضه دینی واجتماعی را پر رنگ‌تر وگسترده‌تر انجام دهیم تا بتوانیم با این عمل رضای خداوند را به دست آوریم.