دکتر علی کرمی*
محصولات دستکاری شده ژنتیک یا تراریخته، یکی از چالش‌های مهم زیست‌فناوری است. نکته قابل تذکر این است که توسعه دهندگان شتاب‌زده محصولات تراریخته در کشور، زیست‌فناوری را معادل تراریخته می‌دانند. در حالی که زیست‌فناوری دانش و فناوری گسترده‌ای با کاربردهای بسیار مختلف در عرصه‌های بهداشت و درمان، صنایع مختلف، دامپروری و کشاورزی و محیط‌زیست است و فقط بخش بسیار کوچکی از آن شامل حوزه محصولات تراریخته کشاورزی می‌شود.
تأمین غذا برای جمعیت جهان و جلوگیری از فقر غذایی در کشورهای مختلف، از جمله دلایل اصلی ایجاد چنین محصولاتی بیان می‌شود. طرفداران محصولات تراریخته دلایل دیگری نظیر مصرف کم سم و کود را ارائه می‌دهند.
اما با بررسی بیشتر این دلایل و رصد وضعیت تولید محصولات تراریخته در ایران و جهان به واقعیاتی بر می‌خوریم که نیازمند توجه و پیگیری از سوی مسئولان کشور و به خصوص نهادهای امنیتی است.
مثلاً بر اساس منابع معتبر در حال حاضر برای حدود 14 میلیارد نفر غذا در جهان تولید می‌گردد در حالی که جمعیت جهان اکنون نزدیک به 7/4 میلیارد نفر است. در واقع مشکل غذایی دنیا در حال حاضر کمبود غذا نیست بلکه توزیع ناعادلانه و عدم بهره‌مندی بسیاری از کشورها از امکانات کشاورزی علمی و مشکلات اقتصادی سیاسی حاکم بر کشورها و جهان می‌باشد.(1) در مورد کاهش مصرف سم نیز مطالعات طولانی نشان می‌دهد که آفات، مرتب به سموم مقاوم می‌شوند و مصرف سموم در مزارع محصولات تراریخته نیز افزایش داشته نه کاهش. پس مشکل کجاست و دلیل تولید محصولات تراریخته چیست؟!
با بررسی دقیق‌تر مشخص می‌شود اکثر طرفداران این محصولات نه مردم عادی و نه بسیاری از دانشمندان، بلکه شرکت‌های چندملیتی با سابقه نه چندان مناسب از جمله شرکت مونسانتو، هستند که ارتباط آنها با بنیادهای صهیونیستی مشخص شده است. نمونه بسیار واضح عملکرد خصمانه این شرکت، تولید بذرهای عقیم و فروش آن به کشور مصر و فلج کردن کشاورزی مصر بود. طوری که هر سال باید کشاورزان مقدار زیادی بذر از این شرکت‌ها تهیه نمایند تا بتوانند کشاورزی کنند. این یعنی وابستگی کشورها به بذر و غذا؛ همان‌سخنی که کیسینجر در دهه 80 گفت که ما برای کنترل کشورهای خاورمیانه از نفت و برای کنترل مردم از غذا استفاده می‌کنیم.
این بذرها توسط دانشمندان وابسته به این شرکت‌ها تولید شده و فقط بر اساس دستورالعمل اختصاصی شرکت تست می‌شوند. حتی سازمان غذا و داروی آمریکا نیز هیچ تست خاصی برای آنها نداشته و انجام نداده است. برهمین اساس بسیاری از کشورهای اروپایی این روش را تأیید نکرده و مخالف آن هستند. در حال حاضر 38 کشور جهان محصولات تراریخته را ممنوع و 64 کشور برچسب‌گذاری آن را اجباری کرده‌اند... و جالب‌تر اینکه رژیم صهیونیستی که خود توسعه دهنده اصلی محصولات تراریخته است اجازه حتی یک متر کشت محصولات تراریخته در سرزمین‌های اشغالی را نمی‌دهد.(2)
ابرقدرت‌ها به خصوص کشورهای استکباری برای آینده جهان پروژه کاهش جمعیت را در سر می‌پرورانند تا از آن طریق بتوانند هم سودهای کلان و بسیاری را نصیب خود کنند و هم به راحتی بتوانند جهان را در کنترل خود داشته باشند. یکی از استراتژی‌های آنها می‌تواند از بین بردن امنیت غذایی در کشورها به خصوص کشورهای جهان سوم باشد. بنابراین با توجه به اینکه غذا تنها چیزی است که تمام مردم در شبانه‌روز از آن استفاده می‌کنند پس می‌تواند بستر مناسبی برای تهدید سلامت باشد. از طرفی وابسته کردن کشورها به بذرهای تولیدی این شرکت‌ها و از بین بردن حاکمیت بذر هر کشور نیز می‌تواند در ایجاد قحطی و تهدید منابع غذایی بسیار تأثیرگذار باشد. علاوه بر جمله معروف کیسینجر، «ارل بوتز» وزیر کشاورزی دوره نیکسون گفته بسیار قابل توجهی دارد: «غذا یک سلاح است در بسته مذاکراتی ما و اگر می‌خواهید کشوری در مقابل شما تعظیم کند از ابزار غذا استفاده کنید.» (3)
این روزها طرفداران محصولات تراریخته برچسب‌های مختلفی را به منتقدان این موضوع می‌زنند و این گونه ادعا می‌کنند که منتقدان تولید محصولات دستکاری شده ژنتیکی در کشور کلا با زیست‌ فناوری و علم مهندسی ژنتیک در کشور مخالفند و هرگونه فعالیت تجاری و تولیدی را نفی می‌نمایند. درحالی که بسیاری از این منتقدان، خود استاد و مدرس و محققانی هستند که هم زیست فناوری و مهندسی ژنتیک را تدریس و هم در تحقیقات خود استفاده می‌کنند پس چطور ممکن است فناوری هراس باشند... البته مطالعه شگردهای شرکت‌هایی مثل مونسانتو نشان می‌دهد آنها این روش را برای ساکت کردن منتقدین به کار می‌برند و این روش توسط افرادی در داخل نیز کپی‌برداری شده و دانشمندان منتقد ایرانی را تهدید به اخراج و ترور شخصیت می‌کنند.
اما دلایل طرفداران این محصولات نیز خالی از اشکال نیست. اول اینکه ابراز می‌نمایند چون در دولت نهم 5/5 میلیارد دلار از این محصولات وارد کرده‌ایم برای جلوگیری از واردات باید شروع به تولید محصولات تراریخته در کشور کنیم اما متأسفانه در بررسی‌ها هیچ نوع مجوزی از هیچ دستگاهی پیدا نشده و هیچ مبدأ رسمی کشور ورود این محصولات به کشور را تأیید نکرده است. ثانیاً موافقان تولید اشاره به مجوزی دارند که ادعا می‌نمایند سال 82 یا 83 دریافت کرده‌اند اما باز هم هیچ دستگاهی صحت آن را تأیید نکرده است و در دسترس هیچ شخصی نیست و در جلسه‌ای از موافقان پرسیده شد که مجوز را نشان دهید گفتند امنیتی است! قابل ذکر است براساس اسناد معتبر مراکز بین‌المللی رصد توسعه تراریخته در سال‌های 1996 تا 2006 در ایران 1 میلیون و 300 هزار هکتار تراریخته کشت شده است(4). این سطح عظیم زیر کشت تراریخته با کدام مجوز صورت گرفته است، چه اقلامی کشت شده؟ چه کسانی این کشت را توسعه داده‌اند؟ تحت نظارت کدام مرجع؟ محصولات آن به کجا رفته؟ و ابهامات قانونی بسیار دیگر؟ گفتنی است در سیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری در حوزه محیط‌زیست مورخ 24 آذر 94 در بند8 به طور مشخص از عبارت «توسعه کشاورزی سالم و ارگانیک» استفاده شده و ایشان هیچ اشاره‌ای به توسعه محصولات تراریخته نکرده‌اند. این درحالی است که در برنامه پیشنهادی دولت درباره برنامه ششم در بخش فناوری‌ها، برنامه توسعه تراریخته محصولات برنج و پنبه در سطح 1 میلیون هکتار بدون هیچ قیدی گنجانده شده است. در صورتی که این برنامه باید محدود به عرصه تحقیق و توسعه باشد و از انتقال این فرآیند به مزرعه و زمین‌های کشاورزی جلوگیری شود. و در ضمن برای رهاسازی پس از انجام تمام آزمایش‌های آنالیز خطر مندرج در قانون و براساس بند 4 قانون ایمنی زیستی باید از سه مرجع وزارت جهاد کشاورزی، وزارت بهداشت و سازمان محیط زیست مجوز رهاسازی اخذ شود.
با توجه به تهدیدات دشمنان اسلام و انقلاب که از ابتدای راه نظام مقدس جمهوری اسلامی بوده است و همچنان که ذکر شد دشمنان ما غذا را یک سلاح و ابزاری برای کنترل کشورها می‌دانند. حوزه غذا می‌تواند به عنوان یک تهدید بیوتروریستی قلمداد شده و بیوتروریسم غذایی هم اقتصاد، هم سلامت و هم اشتغال کشور را دچار اختلال می‌نماید. بر این اساس تمام تولیدکنندگان و واردکنندگان باید موظف به رعایت قانون بوده و براساس موازین قانونی مجوز کسب نمایند.
نکته نگران‌کننده این است که در ده سال گذشته محصولات تراریخته مختلف در سفره غذایی مردم وارد شده است بدون اینکه به مردم اطلاع داده شود و هیچ برچسبی بر محصولات نبوده تا مردم مطلع و حق انتخاب داشته باشند و از همه دردناک‌تر مراجع نظارتی مثل مرکز غذا و داروی کشور فاقد آزمایشگاه و توانمندی آزمایش و تشخیص محصولات تراریخته بوده و در گمرکات ما که حجم عظیمی از محصولات تراریخته وارد می‌شود آزمایشگاه تراریخته وجود ندارد و با بحث‌ها، مقالات، مصاحبه‌ها و نقدهای مطرح شده در یک سال گذشته توسط دانشمندان مستقل، اخیرا فعالیت‌هایی برای بررسی آزمایشگاهی و ایجاد آزمایشگاه آنالیز مقدماتی در گمرکات شروع شده است. (با 20 سال تاخیر)
اما چرا علیرغم مخالفت گسترده در جهان برای تولید این محصولات، برخی این قدر درتوسعه محصولات تراریخته در کشور شتاب دارند؟!
بررسی‌ها نشان می‌دهد بخش قابل ملاحظه‌ای از طرفداران واردات و تولید محصولات تراریخته در کشور شرکت‌های متعدد خصوصی دارند و به نظر می‌رسد منافع شخصی کلان در این عرصه، منافع ملی و سلامت مردم و منابع و ذخایر ژنتیکی را تحت تاثیر قرار داده است. متاسفانه برخی مسئولین نیز در این چرخه یا براساس بی‌اطلاعی یا تحت نفوذ افرادی که به کرسی‌های قدرت رسیده‌اند از این موضوع حمایت می‌کنند. این در حالی است که بسیاری از دلسوزان و متخصصان، این عجله و شتاب را منطقی نمی‌دانند و براساس اصل احتیاط ‌Precautionary Principle در پروتکل کارتاهنا و ایمنی زیستی، شرط عقل این است که هم واردات تراریخته کنترل و محدود شود و هم در بردن آن به مزرعه احتیاط شود، ولی در تحقیق و توسعه تا لبه‌های مرز در مراکز تحقیقاتی پیشرفته کشور جلو رویم و عقب‌ماندگی علمی نداشته باشیم تا ان‌شا‌ءالله ایران که ام‌القرای کشورهای اسلامی است با عقل و تدبیر و احتیاط در این مورد به یک تصمیم ملی برسد.
اما در خاتمه 3 پیشنهاد عملی برای به سرانجام رساندن و ختم این اختلافات که منافع، امنیت ملی، اقتصاد مقاومتی و سلامت مردم را به خطر می‌اندازند ارائه می‌دهیم که بارها مطرح شده است:
1- تفاهم‌نامه ده‌ماده‌ای موسوم به موراتوریوم تراریخته ایران را بررسی و توافق کنیم. (متن در منبع 5)
2- بحث‌های بسیاری در مورد وجود یا عدم محصولات تراریخته مثل برنج در بازار وجود دارد براساس یک تحقیق ذکر شده درصد بالایی از برنج‌ها تراریخته است جهت حل این اختلاف پیشنهاد می‌کنیم دولت بودجه‌ای تخصیص و توسط دانشمندان مستقل این موضوع به طور جدی بررسی و نتیجه به طور شفاف به مردم گزارش شود.
3- درمورد اثرات محصولات تراریخته بر سلامت انسان و محیط زیست نیز اختلاف بسیار است برخی مقالات علمی در ارزیابی طولانی مدت این محصولات در حیوانات آزمایشگاهی اثرات بسیار نامطلوبی را گزارش کرده‌اند ولی مدافعان تراریخته آنها را غیر مرتبط می‌دانند سؤال این است چرا ما باید منتظر تحقیقات دانشمندان خارجی باشیم، آیا دانشمندان جمهوری اسلامی ایران توان ارزیابی درازمدت تراریخته‌ها را ندارند؟‌پیشنهاد می‌شود دولت بودجه‌ای را در اختیار یک تیم مستقل و با نظارت دقیق ناظران قرار دهد تا با تحقیق علمی و دقیق در داخل کشور نتیجه برای همه مشخص و نگرانیهای مردم مرتفع شود.
در خاتمه امید است با پذیرش تفاهم‌نامه ارائه شده در فرصت 5 ساله تعلیق همه این مطالعات علمی با آرامش و دقت انجام شود تا پس از کسب نتایج و مطالعات لازم تصمیمی منطقی و به نفع کشور، مردم و منابع و ذخایر ژنتیکی اتخاذ گردد.
* استاد تمام بیوتکنولوژی پزشکی و مهندسی ژنتیک
_____________________________
- پی‌نوشت در آرشیو روزنامه کیهان موجود است.