شیوه‌های تقویت فرهنگ کتاب و کتابخوانی در سبک زندگی اسلامی(بخش پایانی)
احیای کتابخانه‌های مساجد با کمک متولیان کتابخوانی(گزارش روز)
گالیا توانگر
بیش از آنچه که از لحاظ عرضه کتاب عقبیم، از لحاظ کتابخوانی عقبیم، کتاب خواندن در کشور ما متأسفانه یک کار اختصاصی است، مخصوص بخشی از مردم است، مربوط به همه مردم نیست، در حالی که معارف، علوم، هنر، ذوق و آنچه که در حیطه کار فرهنگ هست مال همه مردم است، مخصوص بخشی از مردم که نیست.
امروز کتابخوانی و علم‌آموزی نه تنها یک وظیفه ملی، که یک واجب دینی است. از همه بیشتر، جوانان و نوجوانان باید احساس وظیفه کنند، اگر چه آن گاه که انس با کتاب رواج یابد، کتابخوانی نه یک تکلیف، که یک کار شیرین و یک نیاز تعلل‌ناپذیر و یک وسیله برای آراستن شخصیت خودش تلقی خواهد شد، و نه تنها جوانان، که همه نسل‌ها و قشرها به دلخواه و شوق بدان رو خواهند آورد.
(بیانات مقام معظم رهبری برگرفته از من و کتاب، صفحه46 )
به تجربه ثابت شده مقوله نگهداری کتاب خیلی سخت‌تر از راه‌اندازی کتابخانه در مساجد است. اولین امکان ضروری برای اداره کتابخانه‌های مساجد که اکثرکارشناسان اهل فن به آن اشاره دارند، در اختیار داشتن یک نیرو (کتابدار) تمام وقت از ساعات اولیه صبح تا نه و ده شب است. در عمل به دلیل طولانی بودن این ساعات باید دو نیرو که در شیفت‌های مختلف جابه‌جا می‌شوند، در اختیار داشت. متاسفانه نهادهای متولی کتاب و ترویج کتابخوانی از هماهنگی لازم بین دستگاهی برخوردار نیستند. بنابراین در گام نخست برای در اختیار داشتن نیروی کتابدار در کتابخانه‌های مساجد با مشکل تامین حقوق و بیمه ایشان مواجه می‌شویم. از سوی دیگر کتابخانه‌های مساجد زیر‌مجموعه کانون‌های فرهنگی هنری مساجد قرار می‌گیرند، نه زیر‌مجموعه سازمان کتابخانه‌های عمومی‌کشور. بنابراین در هر صورت باید حقوق و مزایای کتابدار توسط مسجد تقبل شود. واقعیت تلخ دیگر این است که تنها معدود مساجدی هستند که از بودجه خوبی برخوردارند و در حال حاضر مساجدی را در همین شهر تهران سراغ داریم که اندوخته صندوقش به صد هزار تومان هم نمی‌رسد. در چنین شرایطی برخی مساجد ترجیح می‌دهند از سالن تحت اختیار خود که به کتابخانه مسجد اختصاص داده‌اند، استفاده دیگری کرده و به ناچاربرای کاربری درآمدزایی بهره بگیرند. به این ترتیب خیلی از کتابخانه‌های مساجد که در ابتدا با شور و شوق وصف‌ناپذیر اهالی مسجد، محل و جوانان راه‌اندازی شده بود، بعد از مدتی کارشان به تعطیلی خواهد کشید.
کتاب خیراتی ماندگار
در کتابخانه مسجد جابری (خیابان شهید درودیان تهران) تا همین چندی پیش ده هزار جلد کتاب موجود بوده ولی‌اکنون کار این کتابخانه به تعطیلی کشیده شده است.
این مسجد همواره در فعالیت‌های فرهنگی، هنری، ورزشی و مذهبی کارنامه خوبی از خود ارئه داده است، اما به نظر می‌رسد اداره کتابخانه در مسجد حمایت‌های بیشتری را می‌طلبد.
حجت‌الاسلام مختار نوبختی امام جماعت مسجد جابری درگفت‌وگو با گزارشگر کیهان توضیح می‌دهد: «کتابخانه و سالن مطالعه خوبی داشتیم. روزانه 150 تا 200 نفر برای مطالعه در سالن می‌نشستند. خانواده‌ها از حضور فرزندانشان در کتابخانه مسجد کاملا راضی بودند. یکی از چالش‌های پیش روی ما این بود که برای داشتن کتابدار و پرداخت حقوق و مزایایش در تنگنا بودیم. یک نیرو هم کفاف نمی‌داد. دست‌کم دو تا سه نیروی شیفتی از ساعت هفت صبح تا ده شب لازم بود. چالش دیگر ما این بود که اعضای کتابخانه بیشتر از سالن برای مطالعه درسی استفاده می‌کردند. ما که نمی‌توانستیم بگوییم وقتی وارد سالن مطالعه می‌شوید، کتاب درسی نیاورید و کتاب‌های کتابخانه مسجد را مطالعه کنید. در شب‌های امتحان کتابخانه مسجد تا دو نیمه شب باز می‌ماند و کتابدار هم بدون هیچ گونه مزدی باید حضور می‌داشت. هر چند همین هم که جوانان از محیط مسجد برای مطالعه ولو مطالعه درسی استفاده می‌کردند، خوب و پسندیده بود؛ اما این نوع خدمات‌دهی در اولویت‌های تعریف شده ما نمی‌گنجید. بالاخره نهاد کتابخانه‌های کشور در این زمینه هم وظیفه دارد و هم بودجه لازم را دریافت می‌کند. در پی این قبیل مشکلات ناگزیر از تعطیل کردن کتابخانه شدیم. تصمیم گرفتیم از سالن و هزینه‌هایی که صرف کتابخانه می‌شد، در جهت سایر فعالیت‌ها نظیر ورزشی و هنری استفاده کنیم. البته در لابه‌لای اجرای همین برنامه‌ها هم سعی‌مان بر این است که مباحث اعتقادی را به نسل جوان انتقال دهیم.»
این کارشناس اهل فن معتقد است که در حال حاضر فرهنگ کتاب و کتابخوانی در جامعه تضعیف شده و باید راهکارهایی اندیشه شود که مردم به کتاب اقبال بیشتری نشان دهند.
از امام جماعت مسجد جابری سوال می‌کنم: در جهت افزایش اقبال عمومی‌نسبت به کتاب در مسجد چه طرح‌هایی اجرایی شده‌اند؟ وی پاسخ می‌دهد: «طرحی تحت عنوان خیرات کتاب با شعار کتاب خیراتی ماندگار را در مسجد جابری بنا نهاده‌ایم. بین دو نماز هم مردم را در این‌زمینه توجیه کرده‌ایم. اهالی محل را به این مسیر سوق داده‌ایم که می‌توانند در کنار خوراکی‌ها، کتاب را برای خیرات انتخاب کنند. چنانچه کتابی بخرند و به نیت فلان مرحوم دست به دست در بین اعضای خانواده‌شان، فامیل، دوستان و آشنایانشان و یا اهالی محله‌شان بچرخد، مادامی که کتاب خوانده می‌شود، خیر و ثوابش به روح متوفی خواهد رسید. در آخرین مورد اهالی محل تعدادی جلد قرآن کریم به نوجوانان روستاهای استهبان شیراز هدیه کرده‌اند. وضعیت معیشتی در این روستاها به حدی بد بود که بعضا نوجوانان حافظ قرآنِ روستا خود از داشتن قرآنِ نو بی‌بهره بودند. هدف ما این است که در طرح خیرات کتاب طوری هدف‌گذاری، انتخاب و انتقال کتاب صورت گیرد که لااقل کتاب به دست محرومین برسد.»
- آیا ده هزار جلد کتاب مسجد جابری هم‌اکنون در مخزن نگهداری می‌شود؟
- خیر، ما پنج هزار جلد از این تعداد را به طلبه‌های کشور افغانستان هدیه کرده‌ایم.
- به نظر شما بهترین راه توسعه کتابخانه‌ها چیست؟
- به نظر بنده هر چقدر در جهت ترویج فرهنگ کتابخوانی تلاش داشته باشیم به همان میزان کتابخانه‌ها نیز توسعه خواهند یافت.
نگهداری کتاب از راه‌اندازی کتابخانه
سخت‌تر است
یکی از اعضای هیئت امنای مسجد امام حسن مجتبی(ع) (واقع در خیابان کیایی، تهران نو) که تمایلی به ذکر نام خود ندارد، 9 سال پیش در مسیر راه‌اندازی کتابخانه مسجد چالش‌های بسیاری را پشت سر گذاشته است.
وی در گفت‌و‌گو با گزارشگر کیهان توضیح می‌دهد: «سالن 180 متری مسجد را با شور و شوق وصف‌ناپذیری به مطالعه اختصاص دادیم.اوایل خیلی افراد از کتابخانه دیدن کردند. تعریف و تمجید داشتند. بعضا کمک‌های کوچکی هم انجام دادند، اما حمایت دامنه‌داری رقم نخورد.برای مثال میز و نیمکت اهدایی شهرداری بود.در مخزن هشت هزار جلد کتاب موجود است که هنوز هم این هشت هزار جلد را در مخزن حفظ کرده‌ایم.یک‌سری از کتاب‌ها مرجع و دو سوم آنها توسط ابوی بنده که خود نیز در زمان حیاتشان متولی این مسجد بودند، گردآوری شده است.»
از وی سوال می‌کنم: چه شد کار کتابخانه‌ای که با آن همه شور و اشتیاق راه‌اندازیش کرده بودید، به بن‌بست کشید؟! وی با ابراز تاسف پاسخ می‌دهد: «ما در کتابخانه 320 عضو ثابت داشتیم. خانواده‌ها از حضور فرزندانشان برای مطالعه درمحیط مسجد- که محیط امن و مورد اعتماد آنهاست- خیلی خوشحال بودند، اما نگهداری کتاب به مراتب از راه‌اندازی کتابخانه سخت‌تراست. اولا کتابدار می‌خواستیم با حقوق و بیمه. ثانیا مسجد ما در محله‌ای کارمند‌نشین واقع شده است. از هیچ جایی هم حمایت نمی‌شویم. شاید دربرخی مساجد مناطق بالای شهر حمایت‌های خوبی بشود و خیرین کمک حال باشند، اما در منطقه ما مردم علی‌رغم اینکه دلشان می‌خواهد کمک کنند، توان مالی‌اش را ندارند. ولو اینکه وقتی زمزمه افتاد که به ناچار می‌خواهیم کتابخانه را تعطیل کنیم، ابتدا خود بچه‌های عضو کتابخانه و سپس مادران و والدینشان با ما جلسه گذاشتند وگفتند از هیچ کمکی دریغ نمی‌کنند. بعد یک‌ماه دیدند از پس هزینه‌های اداره کتابخانه نمی‌شود به این آسانی‌ها بر آمد و به ناچار کنار کشیدند. روشن است اغلب والدین به خاطر اینکه می‌خواهند زمینه رشد فرزند خود را فراهم آورند و نیز محیط مسجد را قبول دارند، با ما همراه می‌شوند. اما تا کی؟ معمولا این همراهی تا قبل از کنکور بچه‌ها و در سال‌های تحصیلی دوران متوسطه فرزندشان ادامه دارد، بعد از آن ناگهان منفک می‌شوند.»
وی ادامه می‌دهد: «مسجد باید هزینه‌هایش را خودش تامین کند. حمایت‌های مردمی در منطقه کارمند‌نشین ما جوابگو نیست. بنابراین ناچارشدیم با تعطیل کردن سالن مطالعه، این سالن 180 متری را به کاربری درآمدزایی جهت تامین هزینه‌های مسجد تبدیل کنیم. در حال حاضر از این سالن برای کارهای چاپی نظیر چاپ بنر استفاده می‌کنیم. کتابخانه چیزی در حدود شش و نیم میلیون به خود بنده بدهکار است. مهم‌ترین چالش در مسیر رشد کتابخانه‌های مساجد این است که سرفصلی برایشان در هیچ یک از نهادهای متولی کتابخوانی کشور تعریف نشده است.»
لازم به توضیح است که با باقیمانده تلاش‌های این دلسوز کتاب و کتابخوانی در مسجد مخزن کتاب حفظ شده و بالای 300 نفر اعضای کتابخانه قبلی می‌توانند کتاب امانت گرفته و به منزل ببرند و برگردانند، اما سالن مطالعه و تابلویی برای کتابخانه وجود ندارد.
به‌کارگیری طرح‌های کارساز را
فراموش کرده‌ایم
حجت‌الاسلام علیرضا محمد طاهری یک فعال فرهنگی در حوزه مسجد درباره چالش‌های پیش روی فعالیت کتابخانه‌های مساجد توضیح می‌دهد: «برای راه‌اندازی کتابخانه نمی‌شود هر فردی یک ساعتی بیاید و در صندلی کتابدار بنشیند. باید یک نفر با اصول کتابداری آشنا باشد، به اوحقوق بدهیم و از او کار قانونمند بخواهیم. برخی افراد می‌گویند باید برای کتابدار از نیروهای مردمی به صورت داوطلب استفاده کنیم، اما این‌طور نمی‌شود. باید شخصی ثابت و مسئول کتابخانه را اداره کند. برای مثال اگر کتابدار خود را موظف نداند که راس ساعت مشخصی به کتابخانه بیاید و راس ساعت معلومی کتابخانه را ترک کند، اعضای کتابخانه که عموما نوجوانان و فرزندان خانواده‌ها هستند، دچار سردرگمی شده و نمی‌دانند چه موقع مراجعه داشته باشند؟»
این کارشناس اهل فن برای رفع چالش حضور دائمی کتابدار کارآزموده در کتابخانه‌های مساجد راهکاری ارائه می‌دهد و می‌گوید: «من‌طرح استفاده از سرباز فرهنگی را پیشنهاد می‌دهم. همان‌طور که از سربازها در وزارتخانه‌ها و یا در مجموعه‌های بهداشتی و درمانی بهره می‌گیریم، می‌توانیم از حضور این قشر در اداره کتابخانه‌های مساجد نیز به عنوان کتابدار بهره ببریم. اگر دغدغه تخصص را داریم، می‌توانیم قبل از شروع به کار برای آنها دوره‌های کوتاه‌مدت آموزش کتابداری ترتیب دهیم. بخشی از کار را هم می‌توانیم به نیروهای بسیجی و سپاهی بسپاریم.»
هزار و یک خم کتابخوانی
و کتابداری در مساجد
حجت‌الاسلام طاهری کارشناس فرهنگی در حوزه مسجد گله‌مندانه می‌گوید: «هر وقت از حق بیمه کتابدار در کتابخانه مسجد صحبت به میان آمده، می‌گویند که ارشاد این قشر را تحت پوشش بیمه نویسندگان و هنرمندان قرارداده، اما در این بیمه کتابدار باید ماهیانه 76 هزار تومان حق بیمه خود را خودش بپردازد. کتابداری که برایش حقوقی در نظر گرفته نشده این حق بیمه را از کجا بیاورد که بپردازد؟»
وی در مورد مشکلات ترویج کتابخوانی در مسجد آیت‌الله شاه آبادی نزدیک بازار تهران توضیح می‌دهد: «متاسفانه در این مسجد خیلی کم بازاریان برای دریافت کتاب مراجعه داشتند. بهانه‌شان هم این بود که گرفتار مشغله کاری هستند و فرصت مطالعه ندارند. ما به این نتیجه رسیدیم که خودمان به در مغازه ایشان برویم. لیست کتاب‌هایمان را نشانشان دهیم. از کتاب‌هایی که متقاضی مطالعه‌اش هستند جویا شده و کتابی را برایشان به درمغازه‌هایشان بفرستیم. بنابراین می‌توان در جاهایی که اقبال کتابخوانی کم است با هر شیوه‌ای این مهم را تبلیغ و ترویج کرد.» وی به دو چالش مهم نبود تشکل صنفی برای مساجد جهت انتقال مشکلات و پیگیری مسائلشان و نیز کمبود اهتمام هیئت امنای مساجد به فعالیت‌های کتابخانه‌ای و فرهنگی اشاره کرده و آنها را جزو چالش‌های عمده در مسیر ترویج فرهنگ کتابخوانی در مساجد می‌داند.