حجت‌الاسلام دکتر جواد سلیمانی
نهال نو پای اسلام در مدینه با همت و تلاش و مجاهدت و آبیاری مهاجرین و انصار ریشه‌دار و تنومند گردید و روز بروز رشد یافته‌ و بالنده‌ شد، ازاین‎رو، مهاجرین اولیه (کسانی که تا فتح مکه به مدینه هجرت کردند) و انصاری که در پیمان عقبه و بعد از آن در سال‌های آغازین هجرت به شرف اسلام درآمده و در جنگ‌ها در کنار پیامبر(ص) ایستادگی و استقامت نمودند، پس از استقرار و تحکیم پایه‌های نظام اسلامی، در زمره اصحاب خاص و شخصیت‌های برجسته و ممتاز جامعه اسلامی درآمدند و طیفی از خواص را پدید آوردند.
آنچه که بیش از هر چیز بر موقعیت مهاجرین و انصار افزوده و به آنان نفوذ و پایگاهی جاوید و ماندگار بخشید، اظهار رضایت و خشنودی قرآن کریم از آنان بود. خداوند متعال در قرآن مجید در موارد متعددی از مهاجرین و انصار، تحمل رنج‌ها، مشقت‌ها و فقر کشیدن‌ها و ایثار و گذشت مالی‌شان یاد کرده و آنان را ستوده است.
ت. شرکت در جنگ‌هاي نخست صدر اسلام
 یکی دیگر از عواملی که در شکل‌گیری خواص نقش آفرید، مسئله شرکت در جنگ بدر و اُحد بود، این دو جنگ از نبردهای سرنوشت‌ساز و حماسی تاریخ اسلام بود، هر دو در شرایطی تحقق یافت که کفار در اوج قدرت و مسلمانان در نهایت ضعف قوای ظاهری بسر می‌بردند، در جنگ بدر تعداد سپاه اسلام حدود 300 نفر و تعداد سپاه دشمن تقريبا 950 نفر بود و مسلمانان تنها دو اسب داشتند، در جنگ اُحد سپاه دشمن تقريباً 3000 نفر و سپاه اسلام حدود 700 نفر بودند؛ یعنی در هر دو جنگ تعداد سپاه دشمن بیش از سه برابر سپاه اسلام بود، هر دو در شرایطی اتفاق افتاد که هنوز منافقین در مدینه حضور فعال داشتند و احتمال داشت با همدستی با کفار بر پیامبر(ص) و یارانش غلبه کنند و بساط اسلام برای همیشه برچیده شود، اما مسلمانان با توکل بر خدا و ایمان به امدادهای غیبی مقاومت کردند و رسول خدا(ص) را یاری کردند، ازاین‎رو، در حافظه تاريخي، رزمندگان بدر و احد به خاطر این ایثار و پایمردی و شجاعتشان بر سایر اصحاب ترجیح داده شدند و از امتیازات خاص و ویژه برخوردار گردیدند، مثلاً در دیوان حقوق عمر بدریون از امتیاز مالی ویژه‌ای برخوردار گرديدند براي شركت كنندگان جنگ بدر از مهاجران 5000 درهم و براي انصار بدري 4000 درهم، درنظرگرفته شد.
ث. نزديکي با پيامبر(صلي الله عليه و آله)
یکی دیگر از زمینه‌های به وجود آمدن خواص و شخصیت‌های برجسته و با نفوذ در صدر اسلام، مسئله ارتباط و نزدیکی افراد با رسول خدا(ص) بود؛ یعنی کسانی که به نوعی با آن بزرگوار پیوند داشتند، بعدها این پیوند برایشان به عنوان یک خصوصیت و امتیاز مطرح شد و در میان مردم صاحب نفوذ شدند.
در درجه اول زنان و خویشاوندان پیامبر(ص) دارای جایگاه و پایگاه خاصی شدند، یکی از خصوصیات ممتاز افرادی چون حضرت علی(ع) و فاطمه(س) و امام حسن و حسین(عليهما السلام) و عباس عموی پیامبر(ص)، ابن‏عباس، عبدالله بن جعفر، عایشه، ام‏سلمه، حفصه... و خاندان بنی‌هاشم، همین خویشاوندی و پیوند فامیلی آنها با رسول خدا(ص) بود، حتی یکی از عوامل زمینه‌ساز خلافت ابوبکر و عمر و عثمان این بود که ابوبکر و عمر پدرزن پیامبر(ص) و عثمان داماد رسول خدا(ص) بود، به عثمان بخاطر اینکه ابتدا با ام کلثوم و بعد از مرگش با رقيه دختر دیگر پیامبر(ص) ازدواج کرده بود، (ذوالنورین) لقب داده بودند؛یعنی کسی که صاحب دو
نور است.
افرادی چون عایشه جزء شخصیت‌ها و خواص پُرنفوذ جامعه شدند به طوری که در انتخاب خلیفه دخالت ‌کردند.
ج. مأموریت و کارگزاری از طرف پيامبر(صلي الله عليه و آله)
دسته‌ای هم به علت مأموریت و یا پُست و مقامی که پیامبر(ص) به آنها سپرده بود در میان جامعه مشهور شدند و جاه و جلالی پیدا کردند، افرادی چون اسامة بن زید از این دست افراد بودند؛ زیرا پیامبر(ص) در روزهای آخر عمر شریفش وی را که تازه سنین جوانی را سپري مي کرد، به فرماندهی سپاه اسلام برای جنگ با رومیان نصب کرد و این امر به اسامه که جوان نورس، ولی لایق فرماندهی بود، اعتبار و موقعیت ویژه‌ای بخشید به طوری که پس از رحلت پیامبر(ص) رأی او در تصمیم‌گیری‌های مهم اجتماعی برای مردم مهم گرديد، ازاین‎رو، خلفا سعی می‌کردند رضایت اسامه را جلب نمایند.
علاوه بر اسامه دیگر کارگزاران و مأمورین منصوب پیامبر(ص) نیز دارای وجاهت و اعتبار خاصی بودند و از خواص به حساب می‌آمدند، حتی کسانی که رسول خدا(ص) مدتی در خانه‌شان سکني گزيده بود، در تاریخ اسلام معروف و مشهور شدند و خط‌مشی آنان پس‌از پیامبر(ص) مورد توجه و دقت قرار گرفت، مثلاً يکي از فضائل و اسباب شهرت ابو ایوب انصاری در میان مسلمانان به این بود که رسول خدا(ص) هنگام هجرت به مدینه در خانه ایشان ساکن شده بود،
اکثر کتّاب وحی و نگارندگان نامه‌ها و عهد و پیمان‌های رسول‌خدا(ص) بعد از درگذشت آن بزرگوار از متنفذین جامعه شدند. افرادی چون علی(ع)، عثمان، عمروعاص، معاویه، شرحبیل بن حسنه، عبدالله بن ابی‌سرح (والی مصر در زمان عثمان)، مغیرة، معاذ بن جبل، زید بن ثابت، حنظلة بن ربیع، ابّی بن کعب، جهیم بن صلت، حصین بن نمیری که جزو نویسندگان رسول خدا(ص) بودند، غالباً بعد از رسول‌خدا(ص) دارای مقام و مرتبتی شدند.