ارزش و اهمیت هدیه در اسلام
محمد مهدی آرامی
هدیه به معنای ارمغان، پیشکش و تحفه است. هدیه آن چیزی است که برای دوستان و خویشان فرستاده می‌شود تا این گونه مهر و محبت خود را اظهار کنیم.
هدیه در همه فرهنگ‌ها و آیین ها وجود دارد و اشکال گوناگونی از آن را می‌توان در جوامع بشری یافت. از اهدای یک شاخه گل و یک سبد میوه در تایلند گرفته تا هدیه خانه و بوستان در ایران تا هدیه دختر و پسر به رهبران قبیله در آفریقا، همه نمونه‌هایی از این فرهنگ انسانی است.
البته در برخی از موارد، می‌توان مصادیقی را یافت که موجب بحران اجتماعی می‌شود و هدیه‌ها به جای آنکه برای اظهار محبت، احساسات و عواطف باشد، عاملی برای چشم هم‌چشمی و طعنه زدن به دیگری می‌شود.
نویسنده در این مطلب با بر اساس آیات و روایات جایگاه و ارزش هدیه را در روابط انسانی اسلامی تبیین کرده‌است.
بدترين نوع هديه مصانعه آن است كه انگيزه آن كارسازی باشد. اين هديه چيزی جز رشوه نيست. هديه‌هايی كه برای كارمندان دولت یا مسئولان و صاحب منصب‌ها به منظور كارسازی می‌برند، از اين قبيل است. اين گونه هدايا در روايات اسلامی، رشوه، ربا و خيانت نام گرفته و به شدّت نكوهش و حرام دانسته شده است.
هدیه، بازتابی از عواطف و احساسات
انسان موجودی عقلانی عاطفی است. روابط انسانی در بهترین شکل آن زمانی تحقق می‌یابد که عقل و قلب به درستی کار کنند و بی هیچ گونه افراطی و در عین اعتدال عمل نمایند. بنابراین، انسان کامل، انسان دارای شخصیت متعادل است و به دور از هر گونه افراط و تفریط است.از نظر اسلام، ایمان واقعی، زمانی شکل می‌گیرد که عقل و قلب به درستی عمل کنند. روابط انسانی نیز باید در این ساختار تعریف و تبیین شود. از این رو، پاسخگویی به احساسات و عواطف باید در چارچوبی باشد که عقل و فطرت آن را بپذیرد. پس اگر احساسات و عواطف طغیان کند و به حدی برسد که عقل و فطرت را به جنون بکشاند و بپوشاند، به شدت با آن مخالفت می‌شود و از انسان‌ها خواسته می‌شود تا احساسات و عواطف خویش را مدیریت کنند.
دراین راستا شادی افراطی در شکل فرح به جای سرور و خوشحالی معتدل، امری ناپسند دانسته شده و به صراحت در آیه 76 سوره قصص از آن نهی شده چنان‌که می‌فرماید: إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْفَرِحِينَ ؛ خداوند فرح‌کنندگان را دوست ندارد.
اگر احساسات از سوی عقل مدیریت نشود، محبت و دوستی، به عشق و جنون می‌کشد یا به جای اینکه محبت، به چیزی مطلوب و مفید باشد به امور باطل و غیر سازنده تعلق می‌گیرد. خداوند در آیه 165 سوره بقره بیان می‌کند که برخی از مردم غیر خدا از بتان را چنان محبوب می‌دارند که بیش از محبتشان به خداوند است.
اسلام بر روابط سالم انسانی تاکید بسیار دارد و بر اموری چون صله رحم و دید و بازدید از خویشان و دوستان توجه می‌دهد و حتی صله رحم را عامل افزایش عمر و روزی و قطع آن را موجب کاهش عمر بر می‌شمارد.
برای تقویت روابط انسانی و اظهار محبت، در همه فرهنگ‌ها و سنت‌های عقلایی، شیوه‌هایی وجود دارد که از نظر آن جامعه، امری پسندیده تلقی می‌شود. از جمله این امور پسندیده در همه جوامع بشری، هدیه دادن است. اسلام هدیه را راهی برای نزدیکی قلوب می‌داند و بر آن تاکید دارد.
هدیه، هدایت به حقیقت
واژه هدیه از هدایت به معنای راهنمایی از روی لطف گرفته شده است.(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 835) در قرآن شتری که برای قربانی در حج می‌کشند، به عنوان هدی معرفی می‌کند که بیانگر آن است که هدایت به سوی تقوای الهی دارد، زیرا با هدیه و قربانی به پیشگاه خدا، جهت گیری انسان به سوی حقیقت تغییر می‌یابد؛ چرا که خون و گوشت قربانی به خداوند نمی‌رسد و آنچه از این هدی و قربانی به خدا می‌رسد، همان تقواپیشگی مردم و اظهار عبودیت و درامان ماندن از خشم الهی است.(مائده، آیه 95؛ حج، آیه 37)
بنابراین، بهترین هدیه از نظر اسلام و قرآن آن است که انسان را به سوی حقیقت برتر رهنمون سازد و یادخداوند را در دل‌ها روشن و تقویت نماید و انسان هر گاه به هدیه بنگرد، یاد خدا کند و محبت خدا را در دل بیفروزد. در حقیقت هدیه باید هدایت به سوی خداوند و راهنما به حقیقت باشد.
اسلام هر چند که دادن هديه‌های مادی برای تأمين نيازهای زندگی و ايجاد الفت و محبت ميان مردم را توصيه کرده، ولی هديه را تنها در امور مادی منحصر نمی‌كند، بلكه بهترين و ارزنده‌ترين هدایا را هديه‌ای می‌داند كه نيازی از نيازهای معنوی و روحی انسان را تأمين كند و او را در مسیر هدایت قرار دهد.
پیامبر(ص) بیان عیب‌ها از سوی برادر دینی را هدیه ارزنده‌ای بر می‌شمارد؛ زیرا موجب می‌شود تا شخص به عیوب و نواقص خویش آگاه شود و از منظر بیرونی، وضعیت خود را تحلیل کند و برای اصلاح خویش و رسیدن به فضایل و کمالات و رفع نواقص بکوشد. این همان هدیه واقعی است که هدایتگر و رهنمونگر به سوی خدا و حقیقت تعالی انسان است.
پیامبر گرامی(ص) در این باره می‌فرماید: خير اخوانكم من اهدي اليكم عيوبكم؛ بهترين دوستان تو كسي است كه عيب هاي تو را بر تو هديه كند. (تنبيه الخواطر، ج 2، ص 123)
حضرت امیرمومنان علی(ع) نیز می‌فرماید: خير اخوانك من دلّك علي هدي و اكسبك تقي و صدك عن اتباع الهوي؛ بهترين دوستان تو کسي است که تو را به سوي راه هدايت راهنمايي کند و باعث شود تقوا به دست آوري و تو را از هواپرستي و پيروي خواهش‌هاي نفس باز دارد. (غرر الحكم، 5029)
از امیرمومنان(ع) روایت شده که فرمود: من دوست دارم آنچه را كه برای برادر مسلمانم مفيد می‌دانم، به او هديه دهم تا صدقه. (کافی/ 5/ 142)
دادن خمس، از مصادیق صله
خداوند از مردمان خواسته است تا خود را به خدا پیوند زنند. اینکه چگونه انسان می‌تواند خود را با خدا پیوند زند، اشکال و مصادیق گوناگونی دارد که از آن جمله متاله شدن است. برای اینکه انسان متاله شود، باید اهل تقوا و عمل صالح باشد که این حقیقت با انجام اوامر و فرمان‌های الهی از سوی بشر ممکن می‌شود.
از دیگر مصادیق برقراری پیوند میان انسان و خداوند، بهره گیری از ریسمان آویخته‌ای است که از آن به ولایت یاد می‌شود. هر انسانی باید به ریسمان آویخته میان زمین و آسمان بیاویزد و از این عروه الوثقی بهره گیرد؛ چرا که ولایت و اولواالامر، اسباب و وسایلی است که انسان از آنها بهره می‌گیرد و به خدا وصل می‌شود.
در روایات تفسیری در ذیل آیه 21 سوره رعد، هدیه به امام(ع) را از مصادیق برقرار کردن پیوند و صله مورد فرمان خداوند دانسته اند. امام صادق(ع) در پاسخ از آیه فرمود: آن عطیه دادن به امام (ع) است. سپس فرمود: من با گرفتن این هدیه فقط می‌خواهم شما را پاک کنم.(تفسیر عیاشی، ج 2، ص 309؛ تفسیر نورالثقلین، ج 2، ص 495، حدیث 90)
هدیه به خویشان، مصداق صله رحم
هدیه به خویشان، از مصادیق صله رحم است که در آیات قرآنی به آن اشاره شده است. اگر انسان بتواند با هدیه و پیشکش، جلب محبت خویشان نماید و دل ایشان را گرم و مهربان سازد، این کار را انجام دهد.
در احکام قرآنی این حکم آمده است که در میراث هم بخشی از ارث را به خویشان فقیر بدهند تا صله‌رحم تحقق یابد. البته دادن بخشی از میراث از باب فریضه و واجب نیست، بلکه به عنوان هدیه و صله رحم می‌باشد؛ چرا که اظهار محبت به اقرباء به هر شکلی پسندیده است.(نساء، آیه 8)
به سخن دیگر، یکی از بهترین مصادیق احسان، احسان به خویشان و اقرباء از طریق هدیه و پیشکش است.(بقره، آیات 83 و 177؛ نساء، آیه 36)
هدیه به دوستان و دشمنان
هدیه اختصاص به خویشان ندارد، بلکه برای دوستان و حتی دشمنان نیز فرستاده می‌شود. در قرآن گزارش شده که ملکه سبا برای مدیریت بحران و جلوگیری از خشم و تجاوز به کشورش، هدایای فراوان و گرانبها برای حضرت سلیمان(ع) می‌فرستد.
ملکه سبا برای انجام این عمل خویش اهداف چندی داشت که از جمله آنها شناخت مقام و موقعیت حضرت سلیمان(ع) بود؛ زیرا می‌خواست با ارسال هدایا دریابد که او پادشاهی چون شاهان دیگر است یا آنکه پیامبری است که حکومت را به حکم الهی در اختیار دارد و در اندیشه ثروت و مقام و منصب نیست. از این‌رو با زیرکی تمام، گروهی را با هدایا می‌فرستد تا جایگاه پیامبری و یا شاهی حضرت سلیمان (ع) را به دست آورد و واکنش او و درباریانش وی را دریابد.(نمل، آیه 35)
واکنش آن حضرت(ع) به هدایا به خوبی نشان داد که حضرت(ع) در دعوت خویش به اطاعت از خداوند و پیامبرش، تحت تاثیر هدایای مادی هر چند فراوان و گرانبها قرار نمی‌گیرد و آنچه را که از طریق فرستاده‌اش هدهد گفته، باور دارد. از این‌رو برای دیدار و سپس پذیرش آیین توحید به سرزمین حضرت سلیمان(ع) می‌رود.
از نظر اهل ایمان و توحید، امکانات مادی و هدایایی از این دست هیچ ارزش و اعتباری ندارد و آنچه ارزش و اعتبار دارد در درجه نخست، بندگی و اطاعت خداوند و سپس بهره‌مندی از امکاناتی است که خداوند به انسان هدیه کرده است.(نمل، آیات 35 و 36) براین اساس حضرت سلیمان(ع) به نعمت‌های الهی که به وی بخشیده شده اشاره کرده و آن را بسیار بهتر و ارزشمند‌تر از همه هدایای ملکه سبا می‌داند.(همان)
آثار هدیه
هديه يكی از عوامل زدودن كينه و عداوت، ايجاد مهر و محبت و تحكيم پيوند برادری اسلامی است وفضيلت آن بيش از فضيلت صدقه است.
خداوند در آیه 36 سوره نمل، یکی از آثار هدیه را شادمانی می‌داند. هدیه اگر خدایی باشد در هدیه دهنده و هدیه گیرنده اثر مثبت به جا می‌گذارد و شادمانی و سرور را در آنها برمی‌انگیزد.
پیامبر(ص) مىفرمود: به همدیگر هدیه دهید؛ زیرا هدیه دلخوری‌ها را بر طرف مىسازد، و کینهها و دشمنی‌هاى دیرین را از بین می‌برد.(طبرسی، مشکاه الأنوار، ص 219)
برای اینکه درک درستی از آثار هدیه داشته باشیم لازم است به انواع و اشکال هدیه‌ها و انگیزه‌های آن اشاره کنیم.
انواع انگیزه در هديه دادن
پيامبر اسلام (صلی الله عليه وآله) هديه را با توجه به انگيزه آن به سه دسته تقسيم كرده و دسته اوّل را هديه مكافات (مقابله)، دسته دوّم را هديه مصانعه و دسته سوم را هديه برای خدا ناميده است.(کافی/ 5/ ص141/ ح /1)
1. هديه مقابله
هديه مقابله، هدایایی است که در مقابل هديه‌ای ديگر داده می‌شود. مَثَل معروفی می‌گويد: «كاسه جايی رود كه باز آرد قدح». این نوع هدایا از دیر باز مرسوم بوده است. از آداب و رسوم برخی مناطق ایران این است که هدایایی را برای عروس و داماد می‌برند تا در آینده آنان یا خانواده‌هایشان برای عروس و دامادهای دیگر هدایایی ببرند. همچنین جمع کردن پول به عنوان هدایا در برخی از عروسی‌ها دیده می‌شود که کمک مالی به عروس و داماد است و ایشان نیز در آینده آن را با دادن هدایای نقدی و غیر نقدی جبران می‌کنند. این گونه هدایا در حقیقت، عامل آسان شدن مشکلات آغاز زندگی است و پول و امکاناتی را در اختیار عروس و داماد‌ها قرار می‌دهد.
بسياری از هديه‌ها چنين است. اين نوع هديه در اسلام ممنوع نيست. اما اگر موجب شود تا دیگری در محذوریت اخلاقی و مانند آن قرار گیرد و ناچار شود تا همان مقدار یا بیشتر از آن را هدیه کند، در برخی شرایط پسنديده نیست.
از این‌رو حضرت علی(ع) فرمود: برای كسی هديه ببر كه می‌دانی او برای تو هديه نمی‌آورد. (کافی/ 5/ 142)
2. هديه مصانعه
مصانعه به معنای ظاهرسازی است. هديه مصانعه، آن است كه آورنده آن انگيزه‌ای جز ظاهرسازی ندارد. اين ظاهرسازی به دليل رودربايستی، خودنمايی يا برای كارسازی یا رشوه و مانند آن است..
بدترين نوع هديه مصانعه آن است كه انگيزه آن كارسازی است. اين هديه چيزی جز رشوه نيست. هديه‌هايی كه برای كارمندان دولت یا مسئولان و صاحب منصب‌ها به منظور كارسازی می‌برند، از اين قبيل است. اين گونه هدايا در روايات اسلامی، رشوه، ربا و خيانت نام گرفته و به شدّت نكوهش و حرام دانسته شده است.
3. هديه برای خدا
هديه برای خدا آن است كه آورنده آن نه مصانعه و ظاهرسازی می‌كند، نه آن را به عنوان مقابله می‌دهد، بلكه انگيزه‌ای جز رضای خدا از طريق خدمت و شاد كردن برادر و يا خواهر دينی خود ندارد و بدين جهت در انتخاب نوع هدیه و كيفيت آن حتماً رضای خدا را رعايت می‌كند و خود را به رنج نمی‌افکند و یا هدیه‌ای که موجب گمراهی و تباهی گیرنده است، هدیه نمی‌دهد.
به طورکلی هدف او از این هدیه دادن رضای خداست و توقعی از پس آن هدیه در دل ندارد.
4. هدیه ازدواج
از نظر قرآن، مهریه زنان نیز به یک معنا هدیه‌ای از سوی شوهر است.(نساء، آیه 4) در حقیقت آنچه مرد به زن در عقد دایم می‌دهد، هدیه است و آنچه در عقد موقت داده می‌شود، مزد و اجرت است؛ زیرا در ازدواج دایم، آنچه هدف است انگیزه عاطفی و الهی است که در آیات قرآن مودت و رحمت و آرامش و سکونت گفته شده است و آنچه در ازدواج موقت مورد نظر است، ارضای غرایز جنسی است. از این رو، همانند معامله‌ای است که میان مرد و زنی تحقق می‌یابد و مرد در برابر بهره‌مندی جنسی، مزدی را می‌پردازد.(نساء، آیه 24)
پس آنچه میان مرد و زن در ازدواج دایم به عنوان مهریه رد و بدل می‌شود، مزد و اجرت و مانند آن نیست، بلکه هدیه‌ای از سوی شوهر به همسر است.
هدایای ناپسند
چنان‌که گفته شد هديه از نظر انگيزه آورنده آن، انواعی دارد. برخی از هديه‌ها در اسلام سخت نكوهش شده و حتی در بعضی از موارد، آورنده آن مستوجب كيفر الهی معرفی شده است!
كسی كه برای خدا هديه می‌برد، هيچ‌گاه چيزی را كه خداوند اجازه نداده، هديه نمی‌برد. متأسفانه در برخی از جشن‌ها حتی عده‌ای از مومنان، كادوهايی می‌آورند كه انگيزه الهی ندارد. برای مثال، طبق‌های متعدد گُل با قيمتهای گزاف! و آن هم تنها برای چند ساعت! آن هم در شرايط اقتصادی كنونی، چگونه می‌تواند با انگيزه الهی همراه باشد؟! یا هدیه برای خویشان و دوستانی که به مقام و منصبی می‌رسند در حالی که پیش از آن حتی سلام نمی‌کردند. این گونه هدایا از مصادیق سلام گرگ بی طمع نیست، امری ناپسند و گرفتن آن خود موجب مسائلی می‌شود.
يكی از نشانه‌های هديه برای خدا اين است كه با تكلّف و به زحمت افتادن همراه نيست، و هديه آورنده مجبور نمی‌شود برای تهيه آن، خود را به سختی بيندازد.
پيامبر اكرم (ص) فرمود: يكی از نشانه‌های بزرگداشت برادر مسلمان اين است كه هديه او را بپذيرد و از آنچه دارد برای او هديه ببرد و برای او خود را به سختی نیندازد. (طبرسی، مشکاه الانوار، ص 219)
آداب هديه
در اصل دادن و گرفتن هدیه به مناسبت‌های گوناگون همچون اعیاد، عروسی و ولیمه‌ها و جشن تولد‌ها و مانند آن هیچ تردیدی وجود ندارد. در هر زمانی می‌توان هدیه داد حتی اگر شاخه گلی باشد. بنابراین دادن هدیه منحصر به زمان و مکان خاصی نمی‌شود تا آن را محدود به مراسم و آیین خاصی کنیم. البته در برخی از زمان ها، از نظر شرایط زمانی و مکانی مناسب است که هدیه داده شود؛ مثلا در جشن تولد و ازدواج این انتظار است که هدیه‌ای داده شود. پس در این گونه موارد که برای هدیه دادن و هدیه گرفتن آمادگی روحی هم وجود دارد، این اقدام بسیار مناسب است.
در ایام شادی و سرور، مناسبت‌های شرعی و نیز اعیاد ملی و مذهبی چون عید نوروز، عید فطر و عید قربان بخصوص به کودکان، هدیه دادن و هدیه گرفتن و همین طور بازدید و صله ارحام مناسب و پسندیده است.
نباید این تصور به وجود آید که هدیه الزاماً باید معنوی باشد، هدیه معنوی بسیار هدیه خوبی است اما فراموش نکنیم که شرع از هدیه مادی هم برای ایجاد الفت‌ها استفاده می‌کند. برای مثال، در بحث زکات داریم که یکی از موارد مصرف زکات افرادی هستند که مسلمان نشده‌اند و با پرداخت زکات به آنها، قلوب آنها تألیف شده و به اسلام متمایل می‌شوند. پس می‌توان از راه مادی برای رسیدن به هدف معنوی استفاده کرد.
گاه لازم است تا برای ایجاد الفت و بویژه برای عموم مردم از مسائل مادی شروع کرد. برای افراد فرهیخته، عالم، دانشمند و فاضل اگر هدیه معنوی باشد، بهتر است؛ اما از نظر دین، هدایای مادی الزاماً امری منفی نیست؛ چرا که مادیات از نگاه دین از معنویت ما جدا نیست. برای مثال، در شرع داریم که وقتی به حج رفتید، هنگام برگشت با هدیه بازگردید و به خویشان و دوستان هدیه دهید.
در هدیه دادن باید به تناسب و شأن طرف متقابل توجه داشت. همچنین توجه به اموری چون آداب و سنت‌های منطقه و فرهنگ‌ها ضروری است. اگر در جوامعی دادن سبد میوه به عنوان هدیه مرسوم نیست، باید آن را به عنوان هدیه عرضه کرد. همچنین دادن شاخه گل اگر در جامعه‌ای مرسوم است باید آن را رعایت کرد. در حقیقت عمل مطابق عرف محل و معروف هر جامعه، مهم‌ترین عامل برای رسیدن به مقصود یعنی جلب محبت و اظهار آن می‌باشد.
همچنین در هدیه دادن باید شأن اجتماعی افراد در نظر گرفته شود. مثلا در هدیه به شخصیت‌های اجتماعی باید با توجه به شأن آنان هدیه داد.
اسلام هدیه دادن را به زمان و مکان خاصی محدود نکرده و هدیه را که الزامی برای معنوی بودن آن وجود ندارد برای تألیف قلوب در نظر گرفته است. پیامبر(ص) بر همین اساس هر نوع هدیه‌ای را می‌پذیرفت و به کم ارزشی آن توجه نمی‌کرد، بلکه رسول خدا(ص) می‌فرمود: چنانچه مرا به خوردن پاچه گاو یا گوسفندی، مهمانى کنند البتّه مى پذیرم، و اگر پاچه گاو یا پاچه گوسفندى به من هدیّه فرستند البته قبول مىکنم.(صدوق، من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 299)
ایشان پاچه گوسفند یا گاو را به عنوان نمونه ذکر کردند و مقصود این است که اگر چیز کم ارزشی به من هدیه دهند قبول می‌کنم.
رسول خدا(ص)فرمود: در بازگرداندن ظرف‌هاى هدیه شتاب کنید، زیرا موجب مىشود که (طرف مقابل از هدیه دادن پشیمان نشده) و بار دیگر برایتان هدیه آورد.(همان، ص 300)
امام رضا(ع) از اجداد خویش از رسول خدا(ص) روایت کرده است که فرمود: هدیه، خوب چیزى است ؛ زیرا آن کلید حوائج است.( صدوق، عیون أخبار الرضا(ع)، ج 2، ص 74، ح 342)
سخن درخصوص آداب و چند و چون هدیه بسیار است و علاقه‌مندان می‌توانند به کتاب‌های مرتبط با موضوع مراجعه کنند.