عوامل پیدایش فتنه(پرسش و پاسخ)
پرسش:
عواملی که موجب پیدایش فتنه می‌شوند، کدام است؟
پاسخ:
حضرت علی(ع) در خطبه ۵۰ نهج البلاغه می‌فرماید: همانا پیدایش فتنه‌ها هوی و هوس‌هایی است که پیروی می‌شوند و بدعت‌هایی است که گذارده می‌شوند. در چنین شرایطی با کتاب خدا مخالفت می‌شود و مردانی مردان دیگری را پیروی می‌کنند. اگر باطل با حق آمیخته نمی‌شد حق جویان آن را می‌شناختند و اگر حق به باطل پوشیده نمی‌گردید دشمنان مجال طعنه زدن به آن را نمی‌داشتند. لیکن اندکی از حق و اندکی از باطل را می‌گیرند و با هم می‌آمیزند و در این هنگام شیطان فرصت می‌یابد تا بر دوستانش مسلط گردد و کسانی که لطف خداوند از پیش شامل حالشان شده است نجات می‌یابند.
منشأ اصلی فتنه‌های اجتماعی
حضرت علی(ع) منشأ اصلی فتنه‌های اجتماعی را دو عامل می‌داند:
1 ـ انحراف در خواسته‌ها و گرایش‌های افراد و انحراف در باور‌های دینی و داوری‌های ارزشی آنان.
2 ـ بدعت در دین؛ در یک جامعه دینی اموری که رنگ و لعاب دینی داشته باشد بیشتر مورد پذیرش مردم قرار می‌گیرد در این جوامع دینی برخی می‌کوشند مسائلی را به نام دین مطرح کنند و بدعت‌هایی در دین ایجاد کنند که راهزن فکر و عمل انسان‌های ساده لوح و ساده اندیش خواهند بود.
خود خواهی و هوی پرستی
منشأ بسیاری از فتنه‌های اجتماعی حب جاه و مقام و ریاست طلبی و خود‌خواهی و خود بزرگ بینی است. خود خواهی موجب می‌شود درمواردی که خواسته‌های انسان با موازین دینی و الهی سازگاری ندارد به توجیه رفتار یا تأویل‌های ناشایسته‌ای از معارف دینی دست بزند. هوی پرستی ابعاد و شاخه‌های فراوانی دارد از جمله:
ریاست طلبی
نمونه‌های تاریخی این تحلیل را می‌توان در تاسیس حزب پیمان شکنان توسط طلحه و زبیر و عایشه و همچنین دشمنی‌ها و کارشکنی‌های معاویه علیه حکومت علوی مورد مطالعه قرار داد. (الامامه و السیاسه، ج۱، ص۴۷) عامل اصلی ایجاد فتنه صفین نیز همین ریاست طلبی، خود خواهی و هوی پرستی حاکمان شام بود.
دنیا طلبی
یکی از مهم‌ترین علل پیدایش فتنه، دنیا‌طلبی است. به ویژه گرایش به ثروت و زر اندوزی موجب می‌شود کسانی که امکان دستیابی به این اهداف را در نظام اسلامی برای خود نمی‌بینند به فتنه و آشوب بپردازند. برخی مورخان گفته‌اند علت خودداری زید بن ثابت و کعب بن مالک از بیعت با امام علی(ع) دنیا زدگی و دنیا‌طلبی آنان بود. (تاریخ طبری، ج ۳، ص۴۵۲) کارنامه اقتصادی سران جمل نیز همین حقیقت را نشان می‌دهد.
بدعت گذاری در دین
یکی دیگر از سرچشمه‌های پیدایش فتنه انحراف در احکام و مقررات اسلامی از طریق تحریف یا تغییر پاره‌ای از آنهاست. یا به تعبیر دیگر نوگرایی بی‌مبنا در احکام دینی وبدعت گذاری در دین است. بدعت در حقیقت مکمل عامل اول، یعنی هوی و هوس است. نتیجه این بدعت‌ها آن شد که به فرموده امام باقر(ع) درباره انگیزه قاتلان امام حسین(ع) «کل یتقربون الی الله بدمه» یا عمر سعد خطاب به سپاهیان خود با شعار «یا خیل الله ارکبی و ابشری بالجنة» دستور حمله به سید جوانان اهل بهشت و یارانش را صادر کند. (بحار الانوار، ج۴۴، ص۳۹۱)
امام علی(ع) در خطبه ۱۷ نهج البلاغه عامل اصلی غرق شدن بسیاری از افراد در دریای فتنه‌ها را چنگ زدن آنان به بدعت‌ها و رها کردن سنت‌ها معرفی کرده و می‌فرماید: «قد خاضو بحار الفتن و اخذو بالبدع دون السنن» (دشتی، ص۶۱) جمعی در دریای فتنه غرق شدند، به بدعت‌ها چنگ زدند و سنت‌ها را رها کردند.