محسن دهقان بنادکی
عام‌ترین و مهم‌ترین صفت نفسانی بازدارنده صبر است و بعضی از عالمان اخلاق صبر را دروازه ورود به مقام رضایت به مقدّرات الهی می‌دانند و در همه کتاب‌های آسمانی، و گفتار همه پیامبران و اولیاء خدا و امامان (ع) با تاکیدهای فراوانی، به صبر و استقامت سفارش شده است، به طوری که آن را اکسیر اعظم و کیمیای کلیدی مشکلات دانسته‌اند، و ضد آن عجز و ضعف و سست عنصری را موجب انحرافات و بدبختی‌های ویرانگر می‌دانند.
به قول مولانا:
صد هزاران کیمیا حق آفرید                  
کیمیایی همچو صبر آدم ندید
صبر و استقامت از واژه‌هایی است که در قرآن با تعبیرات گوناگون، بیش از 200 بار آمده است، صبر به تنهایی 93 مرتبه وارد شده است و از مفاهیم بسیار مهمی است که در سرلوحه دستورهای سرنوشت ساز قرآن قرار گرفته است، در حدی که پاداش صابران، صلوات و درودهای پی‌درپی خداوند معرفی شده، و آنها به عنوان هدایت یافتگان نامیده شده‌اند.
در نوشتار حاضر بعد از تبیین و تفسیر واژه صبر، راهکارهایی در جهت بالا بردن این صفت فضیلت نفسانی ارائه گردیده است.
تعریف صبر
صبر در لغت به حبس، امساک و در محدودیت قرار دادن اطلاق میگردد؛ (المفردات فی غریب القرآن، ص474 و ابن منظور، لسان العرب، ج4، ص438)
یعنی نگهداری نفس از بی‌تابی در مقابل مکروهات و ناملایمات. (زین‌الدین بن علی شهید ثانی، ارمغان شهید،ص44)
و در اصطلاح علم اخلاق به حفظ نفس از اضطراب، اعتراض و شكايت و همچنین به آرامش و طمأنینه گفته می‌شود.(التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج6، ص182)
اقسام صبر
1. صبر عوام
و آن پنهان نمودن ناراحتى و اظهار صبر و شكيبائى در مقابل مشكلات و ناملايمات به طورى كه پيش عقلا و عامّه مردم مورد تحسين قرار بگيرد.
و اين نوع صبر مصداق اين آيه است:
يَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غافِلُونَ‏. (روم ـ 7)
يعنى: اشخاصى هستند تمام توجهشان به‌زندگانى دنيا است و از آخرت غافلند.
2. صبر زاهدان و پرهیزکاران
و اين صبر به‌توقع ثواب آخرت و رسيدن به نعمت‌هاى آنجاست.
كه مصداق اين آيه است: إِنَّما يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسابٍ‏. (زمرـ10) يعنى: جز اين نيست كه صبركنندگان اجر بى‏پايان دارند.
3. صبر عارفان
بعضى از عارفان از مصيبت‌ها و مكروهات لذت مى‏بردند، چون مى‏دانند از همه خلق جهان ايشان مورد نظر خداوندى قرار گرفته‏اند.
در این زمینه مولوى می‌سراید:
در بلا هم مى‏چشم لذات او             
مات اويم مات اويم مات او
و اين صبر مصداق آيه شريفه است:
وَ بَشِّرِ الصَّابِرِينَ الَّذِينَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ أُولئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ‏ (بقره ـ 155)
يعنى: بشارت بده اى پيغمبر به صبركنندگان. آن كسانى كه هر گاه مصيبتى به ايشان وارد شود مى‏گويند: (إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ‏) ما از خدائيم و بازگشت ما به سوى خداست. درود و رحمت خدا بر اينها است و اينها هدايت يافتگان هستند.
و اين قسم صبر، رضا ناميده مى‏شود، و در آينده راجع به آن بحث مى‏شود.
اما قسم اول صبر كه ذكر شد، هيچ گونه اجر اخروى ندارد، زيرا آن را براى مردم رياكارانه انجام داده است ولى بهتر از جزع و بى‏تابى است، زيرا از نظر اخلاقى ممدوح و پسنديده است و لو براساس ايمان نباشد. چون سبب ترويج اخلاق خوب مى‏شود. و در نظام اجتماعى مؤثر است بلكه گاهى انسان را مى‏كشاند به قسم ثانى كه صبر براساس ايمان است.
قسم دوم صبر مؤمنين و متقين و زاهدان و عابدان است. بدان كه خداى تعالى در قرآن صابرين را به صفات مختلف بيان كرده و در هفتاد و چند مورد اكثر خوبي‌ها و خيرات را ثمره و نتيجه صبر دانسته و درجات آخرت را پاداش صبر بيان داشته است.(زین الدین بن علی شهید ثانی، ارمغان شهید،ص 45-47)
ارزش صبر در قرآن
1. ما بطور حتم و بدون استثناء همگى شما را يا با خوف و يا گرسنگى و يا نقص اموال و جانها و ميوه‏ها مى‏آزمائيم، و تو اى پيامبر صابران را بشارت ده (بقره ـ 155). يعنى آنهايى را كه وقتى مصيبتى به‌‌ ايشان مى‏رسد مي‌گويند: (إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ) ما ملك خدائيم و بسوى او باز خواهيم گشت (بقره ـ 156) .اينان مشمول صلواتى از پروردگارشان هستند و تنها ايشان راه يافتگانند (بقره ـ 157). (سید محمد باقر موسوی همدانی، ترجمه تفسیر المیزان، ج1، ص155)
2. مگر كسانى كه (در سايه‏ ايمان واقعى،) اهل صبر و عمل صالح هستند، (نه با رفتن نعمت مأيوس و نه با آمدن آن فخرفروشى نمى‏كنند.) براى آنان مغفرت و پاداشى بزرگ خواهد بود. (هود ـ 11) (محسن قرائتی،تفسیر نور، ج5، ص290)
3. و چه بسيار پيامبرانى كه همراه آنان خداپرستان بسيارى جنگيدند، پس براى آنچه در راه خدا به آنان رسيد، نه سستى كردند و نه ناتوان شدند و تن به ذلّت ندادند و خداوند صابران را دوست دارد (آل عمران ـ 146) (محسن قرائتی، تفسر نور، ج2، ص169)
4. پس «صبر» کن، صبرى جمیل و زیبا خالى از هر گونه ناسپاسى. (معارج - 5)
5. اى کسانى که ایمان آورده اید! در برابر مشکلات و مصائب و هوس‌هاى سرکش استقامت کنید! و در برابر دشمنان (نیز) پایدار باشید و از مرزهاى خود مراقبت نمائید و از خدا بپرهیزید، شاید رستگار شوید. (آل عمران - 200)
صبر در روایت
به گفته بعضى از علماى اخلاق، روایاتى که درباره فضیلت صبر و شکیبایى از معصومین(ع) به ما رسیده، بیش از آن است که به شمارش در آید. و در برخى از کتب که درباره صبر تألیف یافته، نزدیک به 900 حدیث از پیغمبر اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع) در این باره آمده است، که بخشی از آنها را ذکر می‌کنم:
1. رسول خدا(ص) فرمودند: اَلصَّبْرُ خَیْرُ مَرْکَب مَا رَزَقَ اللّهُ عَبْداً خَیراً لَهُ وَ لا اَوسَعُ مِنَ الصَّبْرِ. صبر بهترین مرکب سوارى است؛ خداوند هیچ بنده‌اى را بهتر و گسترده‌تر از صبر روزى نداده است. (میزان الحکمه، ج2، ح10025)
تعبیر به «بهترین مرکب»، این حدیث شریف اشاره به این دارد که صبر، وسیله رسیدن به همه سعادت‌ها و خوشبختى هاست و انسان بدون آن به هیچ مقامى در دنیا و آخرت نمى‌رسد.
2. امیر مؤمنان على(علیه السلام) مى فرمایند: عَلَیْکُم بِالصَّبْرِ فَاِنَّ الصَّبْرَ مِنَ الاْیمَانِ کَالرَّأسِ مِنَ الْجَسَدِ.
بر شما باد به صبر و استقامت کردن؛ زیرا صبر نسبت به ایمان، همانند سر به بدن است. (نهج‌البلاغه،کلمات قصار82)
نشان مى دهد که صبر نقش کلیدى براى تمام ابعاد زندگى انسان دارد، به همین دلیل در ذیل همین حدیث آمده است «لا اِیمانَ لِمَنْ لا صَبْرَ لَهُ» کسى که صبر و استقامت ندارد، ایمان او پایدار نخواهد ماند.
3. پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) می‌فرمایند: اَلصَّبْرُ نِصْفُ الاِیمانِ.
صبر نصف ایمان است. (محجه البیضاء، ج7، ص 106)
در بعضى از روایات، نصف ایمان را شکر گزارى و نصف دیگر آن را صبر دانسته‌اند. صبر و استقامت براى رسیدن به نعمت‌ها و سپس شکر نعمت؛ یعنى بهره‌بردارى صحیح از مواهب و نعمت‌هاى الهى.
4. در حدیث دیگر، رسول خدا(ص) در تعبیر زیباى دیگرى فرمودند: اَلصَّبْرُ کَنْزٌ مِنْ کُنُوزِ الْجَنَّةِ.
صبر گنجی از گنج‌های بهشت است. (محجه‌البیضاء، ج 7، ص107)
راهکارهای صبوری
براي اينکه در فراز و نشيب زندگي داراي آرامش همراه با تلاش باشيم و درون‌مان دائماً آماج طوفان‌ها نگردد، امور زير بسيار لازم و توجه به آنان ضروري است:
واقع گرايي
يکي از عوامل مهم در افزايش توان بردباري و يکي از مهارت‌هاي لازم براي مقابله با فشارهاي رواني، شناخت واقعيت هاي موجود درباره سختي‌هاي زندگي در دنيا است. از اين رو بايد بپذيريم که دنيا محل مشکلات و حوادث است. اين پذيرش و اين ديد به دنيا انتظارات ما را تنظيم مي‌کند. چرا که اگر دنيا را محلي براي رسيدن به خواسته هايمان بپنداريم، در صورت نرسيدن به آن کنترل خود را از دست مي‌دهيم و به عصبانيت و خشم خود را پيوند مي‌زنيم.
بنابراين در ابتدا لازم است که شکل واقعي دنيا را بپذيريم. يکي از کليدهاي اصلي رضايت از زندگي و توان افزائي و صبر در اين نگرش نهفته است.
بنابراين توجه به اينکه دنيا خواستگاه مشکلات است، انسان را از جهت رواني آماده و صبر را در آدمي نهادينه مي سازد.
فكر آن باشد كه بگشايد رهى                           
راه آن باشد كه پيش آيد شهى‏
پيامبر خدا(ص) مي فرمايد: «هر کس چيزي را طلب کند که آفريده نشده، خود را به زحمت انداخته و چيزي نصيب او نمي گردد». (جامع الاخبار،ص517)
در ادامه روايت حضرت آن چيزي را که خلق نشده و مردم به دنبال آن هستند را بيان مي‌کند و آن را «راحتي در دنيا» بر مي‌شمارند.
خداوند متعال به داوود(ع) وحى فرمود: اى داوود! من پنج چيز را در پنج چيز قرار دادم، اما مردم آنها را در پنج چيز ديگر مى‌جويند؛ از اين رو آنها را نمی‌يابند... آسايش را در بهشت قرار دادم، اما آنها آسودگى را در دنيا مى‌جويند از اين رو آن را نمى‌يابند. (میزان الحکمه، ج1، ص304)
2. توجه به پايان پذيري و محدود بودن دنيا توان انسان را در مشکلات افزايش مي‌دهد.
چرا که اين نگرش عاملي مي شود تا مشکلات را هميشگي نپندارد، و اين باور فرد را با انگيزه مي سازد که با صبر و اميد در زندگي حرکت کند سختي هاي دنيا اگرچه محدود هستند، اما در ضمن هميشگي و در طول حيات در دنيا نيز نيستند. آري در دل اين مشکلات آسايش نيز نهفته است «فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً؛ (الشرح ـ 5) «به يقين با (هر) سختى آسانى است».
توجه به اين واقعيت که با هر سختي آساني است، با هرفرازي، نشيبي وجود دارد، عاملي است که نور اميد، توان صبر و تلاش براي حرکت را در زندگي و مشکلات در وجود انسان روشن کرده و روشن نگاه مي‌دارد. بنابراين يکي از عوامل ديگر که از واقعيات دنيا است، پايان پذير بودن مشکلات آن است.
توجه به اين واقعيت براي افزايش توان بسيار موثر است، و خوش‌بيني را نسبت به آينده در دل انسان ايجاد مي‌کند و با اين خوش‌بيني فرد اقدام به اعمال و رفتار مناسب مي نمايد و چنين شخصي هرگز دچار افسردگي نخواهد شد.
شخص از نيازمندي خود به حضرت صادق(ع) شکايت کرد. حضرت در پاسخ وي فرمود: «بردبار باش که به زودي خداوند، فرج تو را خواهد رساند». (کافی، ج2، ص250)
3. پذیرش موقعیت
آيا تا به حال افرادي که در مشکلات بي‌تابي کرده و سخن به شکايت بر مي‌گشايند را ديده‌ايد؟ آيا با اين روش مشکلات آنها حل مي‌شود و يا گره اي بر کار خود مي‌اندازند؟ به راستي در اين موقع چه بايد کرد؟ يکي از مواردي که در مشکلات بايد مورد توجه قرار داد، پذيرش موقعيت است، که خود اين عاملي مي‌شود که فرد توانش را افزايش دهد و به جاي بي‌تابي کردن، توان تاب آوردن در مشکلات در او ايجاد شود و با فکر و انديشه، مشورت و مشاوره، توکل و توسل راهي براي عبور از اين مانع ايجاد شده بيابد.
امام على«عليه السلام» به خوبي به اين مطلب اشاره مي فرمايد: «همانا گرفتاري‌ها را نهايتى است كه ناگزير در آنجا پايان مى‌پذيرند. پس، هرگاه يكى از شما گرفتار مصيبتى شد، بايد در برابر آن سر خود را پائين بياورد(تسليم و شكيبا باشد) تا بگذرد؛ چه، هرگاه گرفتاري‌ها روى آورند، چاره انديشى، آنها را نا خوشايندتر مى‌گرداند». (میزان الحکمه، ج2، ص161)
4. کاهش دلدادگی
فقدان و از دست دادن دل داشته‌ها از حوادث تلخي است که موجب تنيدگي مي گردد. انسان به آنچه دارد، هم احساس تعلق پيدا مي‌کند و هم نسبت به آنها دلبسته مي‌شود. از اين رو است که اگر مالي و چيزي را که نسبت به آن احساس تعلق و مالکيت داريم از دست دهيم، بي تابي نموده و زبان به شکايت باز مي‌کنيم.
اما اگر در زندگي توجه داشته باشيم، مالک سرزمين وجود ما خدا است در سختي‌ها غم و اندوه تبديل به رضا و تسليم خواهد شد. در اين موقع خواهيم دانست: مواردي که از دست ما رفته امانت بوده نه اينکه مال ما بوده است. آنچه را داده‌اند پس گرفته‌اند. نه اينکه از ما گرفته‌اند. اين که گمان کنيم از ما گرفته‌اند حس مالکيت ما را نشان مي‌دهد، از اين رو دچار غم و اندوه مي شويم.
امام علي(ع) مي فرمايد: «مال، امانت است» (غررالحکم،ح8327)
در حقيقت، مالک اصلي خداست             
اين امانت، بهر روزي نزد ماست
باور و نگرش که همه چيز از خدا است اگر در کسي شکل بگيرد، و به آن ايمان پيدا کند، يقيناً صبر و رضا در او تحقق خواهد گرفت.
با توضيحات ذکر شده مي‌توان دريافت که يکي از عوامل مهم در افزايش تحمل و توان خويشتن داري توجه به خدا، قدرت او و ياري اوست. از اين رو ايمان خود را با دوري از گناه، انجام فرامين الهي، تلاوت قرآن و خواندن نماز افزايش دهيم، تا صبر ما نيز افزايش يابد.
بهترين دل کاري که در مشکلات بلکه قبل از مشکلات بايد انجام داد، توجه به خالق هستي بخش است «آنها كسانى هستند كه ايمان آورده‏اند، و دلهايشان به ياد خدا مطمئن (و آرام) است آگاه باشيد، تنها با ياد خدا دلها آرامش مى‏يابد» (رعد ـ 28)
نتایج صبر
بدان كه از براى صبر نتايج بسيار است، كه از جمله آنها:
 1. ارتياض و تربيت نفس است.
اگر انسان مدتى در پيشامدهاى ناگوار و بليّات روزگار و در مشقت عبادات و مناسك و تلخى ترك لذات نفسانيه، به واسطه فرمان حضرت ولىّ النعم، صبر كند و تحمل مشاقّ را گرچه سخت و ناگوار باشد بنمايد، كم كم نفس عادت مى‏كند و مرتاض مى‏شود و از چموشى بيرون مى‏آيد و سختى تحمل مشاقّ بر آن مى‏شود، و از براى نفس ملكه راسخه نوريه پيدا مى‏شود كه به واسطه آن از مقام صبر ترقى مى‏كند و به مقامات عاليه ديگر نايل مى‏شود.
و در احاديث شريفه اهل بيت عصمت [ستايش‏] بليغ از صبر گرديده، چنانچه در كافى شريف سند به حضرت صادق«سلام اللّه عليه»، رساند:
قال: الصّبر من الإيمان بمنزلة الرّأس من الجسد، فإذا ذهب الرّأس، ذهب الجسد، و كذلك إذا ذهب الصّبر، ذهب الإيمان. (اصول کافی،ج2،ص87) فرمود: «صبر نسبت به ايمان به مثابه سر است نسبت به بدن. پس وقتى رفت سر، جسد برود، و همين طور وقتى كه صبر رفت، ايمان برود.»
و در حديث ديگر سند به حضرت سجاد، على‌بن الحسين، عليهما السلام، رساند، قال: الصّبر من الإيمان بمنزلة الرّأس من الجسد، و لا إيمان لمن لا صبر له. امام سجاد(ع) فرمود: «نسبت صبر به ايمان همچون نسبت سر است به تن. و هر كه صبر ندارد ايمان ندارد.»
2.صبر كليد ابواب سعادات و سر منشأ نجات از مهالك است.
 بلكه صبر بليّات را بر انسان آسان مى‏كند و مشكلات را سهل مى‏نمايد و عزم و اراده را قوّت مى‏دهد و مملكت روح را مستقل مى‏نمايد. و جزع و بيتابى علاوه بر عارى كه خود دارد و كاشف از ضعف نفس است، انسان را بى‏ثبات و اراده را ضعيف و عقل را سست مى‏كند. (شرح چهل‌حدیث،ص261-263)