محمد کرم‌لو
براساس آموز‌ه‌های قرآنی، دنیا به عنوان یک پایانه موقت مسافری است و نباید بیش از آن به آن بها داد؛ اما در این پایانه سفر باید مقدماتی را فراهم آورد تا سفر با ره توشه مناسب انجام گیرد؛ چرا در مقصد چیزی جز آن نیست که با خود می‌بریم. نویسنده بر همین اساس به راه‌های افزایش عمر در چارچوب وحی اسلام پرداخته.
نیک و بد دنیا
آموزه‌های اسلامی بر این نکته تاکید دارد که دنیا مزرعه آخرت است و انسان هر آنچه  در دنیا کشت کرده در آخرت درو می‌کند. از همین رو در آیات قرآن از جزای موافق عمل سخن به میان آمده است. ( نباء، آیه 26) خداوند در آیه 7 سوره تحریم می‌فرماید: الیوم انما تجزون ما کنتم تعملون؛ امروز جز این نیست که هر آنچه کردید را جزا می‌یابید؛ و یا در آیه 30 آل عمران آمده است: یوم تجد کل نفس ما عملت من خیر محضرا؛ روزی که هر نفس، آنچه عمل کرده از خیر را حاضر شده می‌یابد.
از آنجا که انسان در آخرت جز درو کردن محصول کشتزار دنیا، چیزی ندارد، پس باید گفت دنیا مهمترین بخش از زندگی بشر را تشکیل می‌دهد؛ زیرا خوشبختی و بدبختی انسان به دنیا و آنچه در آن می‌کارد بستگی دارد. از همین رو در قرآن و روایات اسلامی بر ارزش عمر انسانی در دنیا تاکید بسیار شده است.
برخی در دنیا به بیراهه و کژراهه می‌روند و گمان می‌کنند که دنیا اصیل است و حتی غیر از دنیا، جهان و آخرتی نیست. از این رو دلبسته به زینت‌های دنیا و حیات دنیوی می‌شوند و تمام همت و عزم و عمر خود را صرف دنیا و زینت‌های‌ آن می‌کنند.
کسانی که فلسفه زندگی آنان به زندگی دنیا محدود شده و نسبت به خدا یا معاد کافر یا فراموشکار هستند، مجذوب زینت‌های زندگی دنیوی می‌شوند. (بقره، آیه 212) براساس آیه 14 سوره آل‌عمران، انسان گرایش شدید و محبت‌آمیزی به شهوات دنیوی شامل زن، فرزند، ثروت، چارپایان و کشتزارها دارد؛ در حالی که این امور متاعی برای زندگی دنیوی است نه آنکه سرمایه برای انسان باشد.
به سخن دیگر، انسان ابزار زندگی دنیوی را به عنوان ارزش انسانی انتخاب می‌کند و به جای آنکه به عنوان یک ابزار با آنها تعامل داشته باشد، به عنوان یک امر ارزشی به آنها نگاه کرده و همه عمرش را مصروف به دست آوردن آن می‌کند.
پس از نظر اسلام، فلسفه و نگرش انسان به هستی از جمله دنیا و جایگاه آن است که نیک و بد بودن دنیا را رقم می‌زند. اگر انسان به دنیا به عنوان کشتزار و به متاع آن به عنوان ابزار زندگی و تولید اخروی نگاه کند، دنیا بسیار جای مناسب و ارزشمندی است؛ زیرا هر چه از کمالات بخواهد باید در دنیا کسب کند؛ اما اگر به دنیا و متاع آن اصالت بخشد و امور دیگری چون آخرت را اعتباری یا بی‌معنا و مانند آن بداند، چنین دنیا و زندگی از نظر آموزه‌های اسلامی جز شر و بدی نیست.
 پیامبر(ص) می‌فرماید: خوشا به سعادت کسی که عمرش طولانی و کردارش خوب باشد. چنین کسی عاقبتش خوب است؛ زیرا پروردگارش از او راضی است و وای بر کسی که عمرش طولانی و کردارش بد باشد. چنین کسی عاقبتش بد است؛ چرا که پروردگارش از او ناراضی است. (بحارالانوار، ج 69، ص 400، ح 95)
پس زندگی دنیوی و افزایش عمر اگر با چنین نگاهی انجام گیرد، نگاهی بسیار زیبا و نیک و مقدس است و زندگی دنیوی ارزش دارد که هیچ چیز در هستی به میزان ارزش و قدر آن نیست؛ زیرا انسان آخرت خویش را در همین زندگی دنیوی می‌سازد و تامین می‌کند.
از اینجا معلوم می‌شود که چرا در آیات و روایات دنیا، هم ممدوح و هم مذموم دانسته شده است؛ زیرا فلسفه و نگرش انسان به زندگی است که آن را ممدوح و مذموم می‌سازد. به سخن دیگر، زندگی و مرگ دو آفریده الهی است تا انسان در آن آزموده شود و حقیقت خود را بسازد و هویت خود را برای ابد رقم زند. (ملک، آیه 2)
اجل مسمی و معلق
براساس آموزه‌های قرآنی، عمر انسانی هر چند دارای اجل و محدودیت زمانی است، ولی این اجل به دو قسم اجل معلق و اجل مسمی مطرح است. به این معنا که یک اجل تعیین شده قطعی به عنوان اجل مسمی برای هر موجود زنده‌ای مطرح است که بیرون از اراده موجودات است و هیچ کسی نمی‌تواند در آن تغییری در پیش‌افتادن یا پس افتادن داشته باشد. (اعراف، آیه34؛ یونس، آیه49؛ حجر، آیه5؛ نحل، آیه61؛ مومنون، آیه43)
اما یک اجل معلق و غیر حتم است که انسان در تقدیم و تاخیر آن نقش دارد؛ یعنی اعمال آدمی موجب می‌شود که پیش از آنکه اجل مسمی بیاید، انسان بمیرد یا آنکه تا زمان اجل مسمی به تاخیر بیفتد. امام صادق(ع) می‌فرماید: مردم بیش از آنکه به سبب فرارسیدن اجل (طبیعی) خود بمیرند، بر اثر گناهان خویش در می‌گذرند. (میزان‌الحکمه، ج 1، باب الاجل)
راه‌های افزایش عمر
عمر مقدس و سازنده‌ دنیا که در راستای دست‌یابی به کمالات و ساختن آخرت و آبادانی آن باشد، بسیار با ارزش است و هر کسی باید بکوشد تا این فرصت کوتاه عمر را غنیمت شمارد و از آن بهره گیرد. عمر هر چقدر طولانی باشد، در نهایت انسان متوجه می‌شود که بسیار کوتاه و اندک بوده است؛ زیرا کمالات آنچنان زیاد و بی‌نهایت از نظر کمیت و کیفیت است که نمی‌توان در این مدت کوتاه عمر به همه آنها رسید.
البته اگر انسان حسن فاعلی و حسن فعلی را با هم داشته باشد و با نیت و نیک و کردار نیک همین مدت را سر بگذراند، می‌تواند هویت کاملی از خود بسازد که خدایی و ربانی است؛ اما اغلب انسان‌ها مدتی را در سرگردانی فکری و نظری هستند و مدتی را نیز در تردید عملی؛ زیرا تا رسیدن به جزم و سپس عزم،مدت زیادی از عمر آدمی از دست می‌رود. اما از آنجایی که فضل الهی همواره همراه نیک‌پنداران و نیک کرداران است، خداوند حتی به حسن فاعلی و نیت خیر مومن نیز پاداش می‌دهد و عمل خیر نکرده را به عنوان عمل نیک انجام شده ثبت و ضبط می‌کند.
در احادیث از برخی اعمال به عنوان عوامل افزایش عمر نام برده شده که عبارتند از:
1- نیکی به والدین و صله‌رحم: پیامبر(ص) می‌فرماید: ای فرزند آدم! به پدر و مادرت نیکی کن و صله‌رحم داشته باش تا خداوند، کارت را آسان و عمرت را طولانی بگرداند. پروردگارت را فرمان ببر تا خردمند به شمار آیی و از او نافرمانی نکن که نادان شمرده می‌شوی.
(الفردوس، ج 5، ص 282، ح 8190)
صله‌رحم تا جایی نقش دارد که پیامبر(ص) می‌فرماید حتی زمانی که قومی به جای نیکی، به فجور و گناه ورزی روی می‌آورند به سبب آنکه صله‌رحم را به جا می‌آوردند، دارای عمر طولانی خواهند شد. پیامبر(ص) در این باره می‌فرماید: مردمی که گناهکارند و نه نیکوکار، به صله‌رحم، اموالشان زیاد و عمرشان طولانی می‌شود. حال اگر نیک و نیکوکار باشند، چه خواهد شد!؟ (کافی، ج 2، ص 155، ح 21)
امام صادق(ع) نیز در بیان ارزش و اهمیت صله‌رحم در افزایش عمر می‌فرماید: ما، غیر از صله‌رحم، چیزی نمی‌شناسیم که بر عمر بیفزاید، تا آنجا که گاهی عمر کسی سه سال است وقتی که اهل صله‌رحم می‌شود، خداوند هم سی‌سال بر عمرش می‌افزاید و آن را سی و سه سال می‌کند و گاهی عمر کسی سی و سه سال است و قطع رحم می‌کند و خداوند هم سی سال از عمر او می‌کاهد و عمرش را به سه سال، کاهش می‌دهد. (کافی، ج 2، ص 152، ح17)
آن حضرت درباره نقش قطع صله‌رحم در کاهش عمر نیز می‌فرماید: گناهی که نعمت‌ها را تغییر می‌دهد، تجاوز به حقوق دیگران است. گناهی که پشیمانی می‌آورد، قتل است. گناهی که گرفتاری ایجاد می‌کند، ظلم است. گناهی که آبرو می‌برد، شرابخواری است. گناهی که جلوی روزی را می‌گیرد، زناست. گناهی که مرگ را شتاب می‌بخشد، قطع رابطه با خویشان است. گناهی که مانع استجابت دعا می‌شود و زندگی را تیره و تار می‌کند، نافرمانی از پدرومادر است. (علل الشرایع، ج 2، ص 584)
2- نیک کرداری: امام علی(ع) می‌فرماید: برکه العمر فی حسن العمل؛ برکت عمر در خوب انجام دادن کارهاست. (غررالحکم، ح 4434) برکت، به خیر ماندگار گفته می‌شود. از همین رو به جایی که آب به شکل ماندگار در آنجا حفظ می‌شود، برکه می‌گویند. پس عمری که همراه با خیر و ماندگاری است؛ عمر پر برکت گفته می‌شود. البته برکت، همواره با افزایش همراه نیست؛ بلکه ناظر به کیفیت است نه کمیت. با این همه عمر کوتاه ولی با برکت همانند عمر بلندی است که دیگران به کسب آخرت مشغول هستند.
3- خوش خویی و حسن خلق: امام صادق(ع) می‌فرماید: البر  حسن الخلق یعمران الدیار و یزیدان فی الاعمار؛ نیکوکاری و خوش اخلاقی، خانه‌ها را آباد و عمرها را طولانی می‌کنند. (کافی، ج 2، ص 100، ح 8)
4. زیارت امام حسین(ع): در این باره امام صادق(ع) فرموده است: زیارت امام حسین(ع) را رها نکن و دوستان خود را هم به آن سفارش کن که در این صورت، خداوند عمرت را طولانی و روزی‌ات را زیاد می‌کند و زندگی‌ات را همراه با سعادت می‌کند و جز سعادتمند نمی‌میری و نام تو را در شمار سعادتمندان، ثبت می‌کند. (کامل الزیارات، ص 286)
امام باقر(ع) نیز می‌فرماید: حسین(ع)، بزرگمرد کربلا، مظلوم و رنجیده خاطر و لب تشنه و مصیبت‌زده به شهادت رسید. پس خداوند، به ذات خود، قسم یاد کرد که هیچ مصیبت زده و رنجیده خاطر و گنهکار و اندوهناک و تشنه‌ای و هیچ بلا دیده‌ای به خدا روی نمی‌آورد و نزد قبر حسین(ع) دعا نمی‌کند و آن حضرت را به درگاه خدا شفیع نمی‌سازد، مگر اینکه خداوند، اندوهش را برطرف و حاجاتش را برآورده می‌کند و گناهش را می‌بخشد و عمرش را طولانی و روزی‌اش را گسترده می‌سازد. پس ای اهل بینش، درس بگیرید! (بحارالانوار، ج 101، ص 46، ح 5)
5. راستگویی و انصاف: پیامبر(ص) در این باره می‌فرماید: به هر کس، راستگویی در گفتار، انصاف در رفتار، نیکی به والدین و صله رحم الهام شود، اجلش به تأخیر می‌افتد، روزی‌اش زیاد می‌گردد، از عقلش بهره‌مند می‌شود و هنگام سؤال ]مأموران الهی[پاسخ لازم به او تلقین می‌شود. (اعلام الدین، ص 265)
6. نیکی به خانواده: امام صادق(ع) می‌فرماید: من حسن بره باهله زاد الله فی عمره؛ هر کس به شایستگی در حق خانواده‌اش نیکی کند، خداوند بر عمرش می‌افزاید. (کافی، ج 8، ص 219، ح 269)
7. عدالت نسبت به مسلمانان: پیامبر(ص) می‌فرماید: هرکس اداره بخشی از امور مسلمانان را بر عهده بگیرد و رفتارش خوب باشد، در دل‌های آنان هیبت می‌یابد... و اگر در میان آنان به عدالت رفتار کند، عمرش افزون می‌شود. (ذیل تاریخ بغداد، ج 2، ص 136، ح 419)
از همین رو امام علی(ع) ظلم و بی‌عدالتی را موجب کاهش عمر می‌داند و می‌فرماید: من جار قصر عمره؛ هرکس ظلم کند، عمرش کوتاه می‌شود. (عیون الحکم و المواعظ، ص 429، ح 7334)
8. شاد کردن والدین: امام صادق(ع) می‌فرماید: ان احببت ان یزید الله فی عمرک فسر ابویک؛ اگر دوست داری که خداوند عمرت را زیاد کند، پدر و مادرت را شاد و مسرور کن. (بحارالانوار، ج 74، ص 81، ح 84)
9. اجتناب از فتنه؛ امام صادق(ع) می‌فرماید: تجنبوا البوائق یمدلکم فی‌الاعمار؛ از فتنه ها و بدی‌ها دوری کنید تا عمرتان طولانی شود. (عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 40، ح 90)
10. شستن دست پیش و پس از غذا خوردن: امام صادق(ع) می‌فرماید: دست‌هایتان را قبل و بعد از غذا خوردن بشوئید، که فقر را می‌برد و بر عمر می‌افزاید. (محاسن، ج 2، ص 202، ح 1594)
11. اعمال سه‌گانه: امام صادق(ع) می‌فرماید: سه چیز است که اگر مؤمن از آنها مطلع شود، باعث طول عمر و دوام بهره‌مندی او از نعمت‌ها می‌شود: طول دادن رکوع و سجده، زیاد نشستن بر سر سفره‌ای که در آن دیگران را اطعام می‌کند و خوش رفتاری‌اش با خانواده. (کافی، ج 4، ص 49، ح 15)
12. اجتناب از غضب الهی: اجتناب از گناه و عوامل ایجاد غضب الهی از دیگر راه‌های افزایش عمر است؛ زیرا اگر موجبات غضب تحقق یابد، یکی از راه‌های غضب خداوند کاهش عمر است. پیامبر(ص) در این باره می‌فرماید: هرگاه خداوند متعال بر مردمی خشم بگیرد و برایشان عذاب نفرستد، اجناس آنها گران و عمرشان کوتاه می‌شود، بازرگانان آنها سود نمی‌برند، میوه‌هایشان سالم نمی‌ماند، رودخانه‌های آنها پر آب نمی‌گردد، باران از آنها دریغ می‌شود و بدان آنان بر ایشان مسلط می‌گردند. (من لایحضره الفقیه، ج 1، ص 524، ح 1489) در همین رابطه پیامبر(ص) در جایی دیگر می‌فرماید: مرگ انسان‌ها در نتیجه گناهان، بیشتر از مرگ آنها در نتیجه فرا رسیدن اجل است و زنده ماندن انسان‌ها در نتیجه نیکی‌هایشان، بیشتر از زندگی کردنشان به خاطر باقی بودن عمر است. (مکارم الاخلاق، ص 362)
13. قصد خیر مؤمن: با توجه به اینکه پیامبر(ص) فرموده است: ای علی! از ارجمندی مؤمن در نزد خدا این است که برایش وقت مرگ، معین نفرموده است، تا زمانی که قصد شری کند. آنگاه خداوند جانش را بستاند. (عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 40، ح 90) می‌توان گفت که قصد خیر مؤمن موجب افزایش عمر است؛ واز آنجا که خداوند مؤمن را دوست می‌دارد همین که قصد شری کرد و نیت آن را داشت، مرگش را می‌رساند تا از گناه محفوظ باشد.
14. گرم‌مزاجی: همان طوری که سرد مزاجی انسان را از ارتباط و پیوند اجتماعی دور می‌کند، گرم مزاجی موجب پیوند و ارتباط اجتماعی و مایه آرامش و افزایش عمر خواهد بود. پیامبر(ص) در این باره می‌فرماید: بشروا المحرورین بطول العمر؛ گرم مزاجان را به طول عمر، مژده دهید. (بحارالانوار، ج 62، ص 290)
15. صدقه: صدقه شامل دادن واجبات و مستحبات مالی از سوی شخص است و اختصاص به زکات و خمس ندارد. هر کسی به هر میزان که صدقه به ویژه به سائل و محروم دهد، از برکات آن بهره‌مند خواهد شد که از جمله آنها افزایش عمر است. امام باقر(ع) فرمود: کار خیر و صدقه، فقر را می‌برد، بر عمر می‌افزاید و هفتاد مرگ بد را از صاحب خود دور می‌کند. (ثواب الاعمال، ص 141)
صدقه و برخی از اعمال نیک دیگر موجب تغییر سرنوشت و تقدیر نیز است؛ چنانکه پیامبر می‌فرماید: صدقه دادن با مراعات شرایطش و خوبی کردن به پدر و مادر و انجام دادن کارهای نیک، بدبختی را به خوشبختی تبدیل می‌کند و بر عمر می‌افزاید. (کنزالعمال، ح 4444)
16. اجتناب از زنا: پیامبر(ص) می‌فرماید: زنا، شش پیامد دارد: سه در دنیا و سه در آخرت. سه پیامد دنیایی‌اش این است که: آبرو را می‌برد، مرگ را شتاب می‌بخشد و روزی را قطع می‌کند و سه پیامد آخرتی‌اش: سختی حسابرسی،‌خشم خدای رحمان و ماندگاری در آتش است. (خصال، ص 321، ح 3)
17. طهارت بدنی: پیامبر(ص) می‌فرماید: وضو زیاد بگیر تا خداوند، عمرت را زیاد کند. (امالی مفید، ص 60، ح 5)
18. انجام معروف: هر کار پسندیده عقلی و عقلایی و شرعی، معروف است که در جایگاه بلندی از اخلاق قرار می‌گیرد و همگان آن را می‌ستایند. انجام چنین اعمالی موجب افزایش عمر است؛ چنانکه امام علی(ع) می‌فرماید: زیاد کار نیک انجام دادن، عمر را می‌افزاید و نام را پرآوازه می‌سازد. (غررالحکم، آمدی، ح 7113)
19. نیت حج سال بعد: گاه تنها حسن فاعلی و نیت خیر موجب افزایش عمر می‌شود. چنانکه امام صادق(ع) درباره نیت حج در سال آینده پس از بازگشت از حج می‌فرماید: هر کس از مکه برگردد و تصمیم داشته باشد که سال بعد هم به حج برود، بر عمرش افزوده می‌شود. (کافی، ج 4، ص 281، ح 3)
20. گرفتن ناخن در روز جمعه: پیامبر(ص) می‌فرماید: هر کس در روز جمعه ناخن‌هایش را کوتاه کند، عمر و مالش زیاد می‌شود. (جامع‌الاخبار، ص 333)
21. خواب به میزان نیاز: در روایات است که پرخوابی موجب کاهش عمر می‌شود. پس خواب به مقدار نیاز موجب آرامش و افزایش عمر و پرخوابی موجب کاهش آن است. امام علی(ع) می‌فرماید: وای بر آن که در خواب است! چه زیانکار است! عمر او کوتاه شده است و پاداش او کم. (عیون الحکم والمواعظ، ص 504، ح 9239).
البته راههای افزایش طول عمر منحصر در موارد بالا نیست و آنچه بیان شده مشتی از خروار است.