نگاهی به کمیت و کیفیت محافل قرآنی خانگی و تاثیرات آن (بخش پایانی )
پذیرایی از مهمانان با زلال وحی الهی
گالیا توانگر
یکی از اهداف کلان قرآنی که همواره مد‌نظر مسئولان و متولیان امور قرآنی در کشور بوده، مردمی کردن فعالیت‌های قرآنی است که اهمیت راهبردی دارد. مردمی‌سازی فعالیت‌های قرآنی دارای فواید بسیاری است که عمومیت و فراگیری از جمله مهم‌ترین آنهاست و تجربه نشان داده که هرچه فعالیت‌های قرآنی به نهادهای مردمی واگذار شود، بر گستردگی و عمومیت آن افزوده خواهد شد و اگر امور قرآنی به سمت دولتی شدن پیش برود، از شمول آن کاسته می‌شود. به همین خاطر رهبرمعظم انقلاب بر این مسئله تأکید فرمودند که باید فعالیت‌های خودجوش و فراگیر مردمی در عرصه فرهنگ تسهیل شود و موانعی که بر سر راه آنهاست از بین برود. بنابراین توجه به جلسات خانگی قرآن به عنوان مردمی‌ترین قالب فعالیت فرهنگی قرآنی، از اهمیت بسیاری برخوردار است .
امروزه عموم فعالان قرآنی، اجمالاً به اهمیت جلسات خانگی قرآن و نقش آنها در توسعه فرهنگ قرآن در جامعه واقف هستند، امّا به هرحال، این فرهنگ اصیل، یک زوایای پنهان و کمتر دیده شده‌ای هم دارد که ارائه توضیح و تبیین در این خصوص می‌تواند اهمیت و ضرورت آن را در اذهان بیشتر جلوه دهد و همه دست‌اندرکاران را به یک اراده جمعی استوارتری در این زمینه برساند. چرا که توسعه هر چه بیشتر فرهنگ جلسات خانگی با آن همه آثار و برکات منحصر به فرد نیاز به همت جمعی و عزم ملی دارد. قدم اول برای توسعه فرهنگ برگزاری جلسات خانگی، فرهنگ‌سازی در این موضوع است که نقش زمینه‌دهی و بسترسازی دارد و رکن اساسی فرهنگ‌سازی هم «آگاهی بخشی و اطلاع‌رسانی» است؛ همین که مردم در مورد جلسات خانگی و اهمیت آن و جایگاه آن در سیره معصومان(ع) و آثار و فواید بسیار آن اطلاعات کسب کنند و بیشتر بدانند، به‌طور قطع اقبال بیشتری به آن خواهند داشت. سنت حسنه برگزاری جلسات خانگی را که از صدر اسلام تاکنون مرسوم بوده یکی از جلوه‌های مهم پیوند و ارتباط خانه با قرآن است.
جستجوی راهکارهایی برای جذب بیشتر جوانان به جلسات خانگی قرآن
زهره پلویی خانه‌دار، یکی از ساکنین منطقه محلاتی (شرق) تهران است که به‌واسطه علاقه و اُنس شیرینی که با قرآن مجید پیدا کرده منزل خود را یک روز در هفته به جلسات قرآنی اختصاص داده است. وی با اشاره به اینکه در این جلسات علاوه بر مسائل قرآنی از مسائل اخلاقی و فرهنگی روزهم صحبت‌هایی به میان می‌آید، در گفت و گو با گزارشگر کیهان می‌گوید: «مثلا در جلسه امروز به یک سری مسائل و آسیب‌ها درباره شبکه‌های اجتماعی که بین جوانان هم بسیار رواج یافته است، اشاره‌هایی شد. برخی از مادران در پایان جلسه از استاد با تعجب سوال می‌کردند: «واقعا چنین مطالب منحرفی در شبکه‌های اجتماعی رد و بدل می‌شود؟ما اصلا نمی‌دانستیم.» یک سری از آگاهی‌های اینچنینی در کنار مباحث تربیتی قرآنی بد نیست که به خانواده‌ها داده شود و از فرصت جلسات خانگی قرآن برای آگاهی بخشی در این زمینه‌ها به جوانان و والدینشان بهره‌برداری کنیم. البته این بدان معنا نیست که در جلسات به هر مسئله‌ای که بعضا آگاهی‌مان کم هم هست، ورود پیدا کنیم.»
وی درباره استقبال جوانان از جلسات خانگی قرآن می‌گوید: «جوانان بیشتر به موسسات قرآنی مراجعه می‌کنند و معمولا بازه سنی شرکت کنندگان در جلسات خانگی قرآن از 30 به بالا و بیشتر بین 50 تا 60 سال است. ما خیلی به دنبال این هستیم که راهکاری بیابیم تا جوانان را نیز جذب این جلسات کنیم. باید دلسوزان قرآنی به این مهم نیز بیندیشند و جلسات خانگی قرآنی را مملو از حضور جوانان قرار دهند.»
مستمعین باید بدانند چگونه سوالاتی را
در جلسه مطرح کنند
زهرا سالم معلم روخوانی قرآن که در جلسات قرآنی منزل خانم پلویی مدرس است، در باب شرایطی که باید جلسه گردان دارا باشد و نیز بدعت‌هایی که احیانا متوجه این محافل است، در گفت و گو با گزارشگر کیهان توضیح می‌دهد: «جلسات قرآنی از قدیم الایام برگزار می‌شده و بیشترین آثار تربیتی و دینی را داشته‌اند. معمولا ما افراد را به جلسات خانگی توصیه می‌کنیم که معتبر باشد، مدرس آن فردی آشنا به معارف دینی بوده و خوب و بد را از لحاظ شرعی به درستی تشخیص دهد. یکی از چالش‌هایی که در این جلسات وجود دارد این است که برخی افراد یک سری مطالبی را که تحت عنوان مطالب مذهبی در شبکه‌های اجتماعی نشر پیدا می‌کنند، ناآگاهانه کپی کرده و در این جلسات بین حاضرین توزیع می‌کنند. مثلا روی کاغذ ادعیه‌ای را نوشته و زیر آن این نکته را به تاکید می‌آورند که این دعا باید به فلان تعداد تا فلان زمان توزیع گردد وگرنه چنین و چنان خواهد شد و برایتان گرفتاری ایجاد می‌شود. اینها همه نمونه‌هایی از بدعت‌هایی است که بعضا در شبکه‌های اجتماعی و حتی پیشتر در پیامک‌ها هم با آنها روبرو شده ایم.»
وی ادامه می‌دهد: «چالش مهم دیگر این است که برخی از شرکت کنندگان در جلسات انتظار دارند در مورد هر مشکلی که دارند از مدرس جلسه جواب بگیرند. بعضا در برخی جلسات دیده شده گرفتاری‌هایی را که با همسر و فرزندان خود دارند با مدرس جلسه مطرح می‌کنند، حال آنکه اساسا سوال آنها ماهیت دیگری از نوع روانشناسی دارد. انتظارشان هم این است که مدرس دعایی و آیه‌ای را توصیه کرده تا با خواندن مکرر آن برایشان گره گشایی شود. مسلما صرف خواندن دعا به رفع این قبیل مشکلات نمی‌انجامد و باید ضمن توکل به مراجع ذی صلاح رسیدگی به این قبیل مسائل مراجعه داشته باشند. متاسفانه در برخی موارد که خانم‌های جلسه‌ای توصیه‌هایی به مراجعین داشته اند، مراجعین وقتی دیده‌اند صرفا با تکیه بر آن توصیه نتیجه نگرفته اند، گاهی از جلسات رویگردان شده اند.»
از این مدرس قرآن سوال می‌کنم: «تاثیر دروس را بر روخوانی ، قرائت و رعایت قواعد شاگردانتان در جلسات خانگی قرآن چطور ارزیابی می‌کنید؟»وی پاسخ می‌دهد: «تاثیر بسیار زیادی داشته تا آنجا که بعد از چند هفته شرکت کنندگان در آخر جلسات به نزدم می‌آیند و از اینکه روخوانی شان تا این حد تغییر کرده اظهار رضایت می‌کنند.»
نقش اثرگذار جلسه‌محوری و انجمن‌های خانگی قرآن در رفع بیسوادی قرآنی
جواد مختاری قاری قرآن و استاد دانشگاه آزاد اسلامی اراک با بیان اینکه برپایی جلسات خانگی و مسجدی نقش بسیاری در ریشه‌کنی بیسوادی قرآنی دارد، می‌گوید: «ما باید با تشکیل جلسات قرآنی خانگی و مسجدی در جهت ارتقای فرهنگ قرآنی در بین اقشار و آحاد مختلف و ریشه‌کنی بیسوادی قرآنی در جامعه حرکت کنیم. برپایی جلسات خانگی و مسجدی نقش بسیاری در ریشه‌کنی بیسوادی قرآنی دارد. اغلب افرادی که حتی سواد خواندن و نوشتن اندکی نیز دارند با حضور در این جلسات خانگی و مسجدی می‌توانند سطح سواد قرآنی خود را ارتقا داده و تلاوت داشته باشند. هستند افرادی که در گذشته از سواد خواندن و نوشتن اندکی برخوردار بودند؛ اما با حضور چندین ساله در این جلسات به روخوانی و روانخوانی قرآن مسلط شده‌اند و این نشان می‌دهد که با کارکرد جلسه محوری و انجمن‌های خانگی قرآنی و حضور در جلسات قرآنی مساجد می‌توان بیسوادی قرآنی را در بین اقشار مختلف ریشه‌کن کرد. »
این قاری قرآن ادامه می‌دهد: «اغلب خارج از فضای کلاس، مدرسه و دانشگاه و در قالب همین جلسات خانگی و مسجدی است که استعدادها و توانایی‌های افراد بخصوص جوانان و نوجوانان شناسایی می‌شوند و می‌توان گامی موثر در ترویج فرهنگ قرآنی برداشت؛ منتهی به شرطی که این جلسات نیز با محوریت افراد صاحب نظر و متخصص امر هدایت شوند. علاوه بر حضور در جلسات روخوانی و روانخوانی، گوش دادن مرتب به تلاوت‌های اساتید مطرح نیز به لحاظ شنیداری نقش مهمی در رفع بیسوادی قرآن خواهد داشت؛ چراکه افراد با روش و شیوه سمعی - بصری نه‌تنها به سمت انس با قرآن جذب می‌شوند؛ بلکه در کنار آن خواه ناخواه از نظر تجویدی، لحنی و صوتی نیز تقویت می‌شوند. بسیاری از پیشرفت‌های امروز قاریان و حافظان مطرح نتیجه گوش کردن مرتب به تلاوت‌های اساتید برجسته و استفاده از روش سمعی بصری است. »
مدرس دانشگاه آزاد اراک در ادامه با اشاره به لزوم توانمندسازی مردم در زمینه قرائت و تدبر در قرآن، می‌گوید: « زمانی که افراد در گام اول با قرآن مأنوس شده و به روخوانی و روانخوانی قرآن در کنار مباحث تجویدی و... مسلط باشند؛ قطعاً در گام‌های بعدی راحت‌تر می‌توانند به حوزه تفسیر و مفاهیم قرآن وارد شده و با مطالعه کتب مفهومی و تفاسیر قرآنی فهم و درک خود را از آموزه‌های کلام نورانی وحی ارتقاء ببخشند.»
فضیلت تلاوت قرآن در خانه‌های مسلمانان
در گذشته جلسات قرآنی به گرمی هر چه تمام‌تر برگزار می‌شد. سماوری در بالای اتاق می‌جوشید و دل‌های همسایگان و هم محلی‌ها زیر سایه احوال پرسی‌های مخلصانه و قرآنی نسبت به هم نرم و انعطاف‌پذیر بود. حتی گاهی هر شرکت‌کننده بنا به نذری که داشت مقداری خوراکی برای پذیرایی سایر هم جلسه‌ای‌هایش به همراه می‌آورد و یا هر فردی یک جلد کلام الله از منزل با خود همراه داشت. نه چشم همچشمی بود ونه تجملات. ساده زیستی و اشاعه سبک زندگی قرآنی از دل جلسات خانگی قرآن به شرکت کنندگان منتقل می‌شود و از ساحت فکر و اندیشه قرآنی ایشان به نسل‌های بعدی ارث می‌رسید. رویکردی که به نظر می‌رسد امروزه باید کمر همت به احیایش گذاشت.
بدون شک سبک زندگی دینی، مشخصات و شرایط ویژه خود را دارد. شاید یکی از مواردی که در زندگی ما به عنوان یک مسلمان کمتر بدان توجه می‌شود تلاوت قرآن، به عنوان کتاب دینی و تعمق در آیات آن است. این در حالی است که خداوند حکیم در این مورد می‌فرماید: «ای مردم، از سوی پروردگارتان موعظه و اندرزی برای شما آمد، قرآنی که مایه شفای بیماری دل‌ها و روان‌ها است و چیزی که مایه هدایت و راهنمایی و رحمت برای مومنان است. ای پیامبر به مردم بگو به فضل پروردگار و به رحمت بی‌پایان او و این کتاب بزرگ آسمانی که جامع همه نعمت‌ها است، باید خشنود بشوند نه به ثروت اندوزی و پست و مقام دنیا و فزونی قوم و قبیله.» (سوره یونس آیات 57و58)
در میان اماكن دو مكان برای تلاوت قرآن شرافت بیشتری دارد: خانه و مسجد. خصوصاً در فضیلت تلاوت قرآن در منازل تأكید زیادی شده است و برای آن فواید شگفت آوری را ترسیم کرده‌اند.
مهدیه حاج کریمی مدرس قرآن و فارغ التحصیل سطح دو حوزه می‌گوید: «نکته مهمى که در احادیث قرائت قرآن وجود دارد این است که این احادیث، مسلمانان را به تلاوت قرآن درمنازلشان تشویق فراوان می‌کند. خواص و آثار گوناگون براى آن می‌شمارد. این فواید عبارت ازخواندن قرآن در منازل سبب اعتلاى کلمه حق و نشر حقایق اسلام و نیز موجب انتشار و کثرت قرآن خواهد بود؛ زیرا وقتى انسان در منزل خود قرآن بخواند همسر و فرزندان وى نیز طبعا در این عمل از وى پیروى نموده و به خواندن آن تشویق می‌گردند و در نتیجه به خواندن قرآن گرایش مخصوص به وجود آورده و تعداد قرآن‌خوانان روز به روز افزایش پیدا می‌کند. ثانیا قرائت قرآن در منازل و خانه‌ها، تعظیم و پاداش شعائر اسلام است؛ زیرا وقتى از خانه هاى مسلمانان هر صبح و شام صداى روح نواز قرآن بلند گردد و از هر نقطه شهرهاى اسلامى صداى تلاوت آیات الهى به گوش رسد، در اعماق جان و دل شنوندگان اثر خاص و عمیقى می‌گذارد و ایمان در دلشان بارور و شکوفا می‌شود.»
وی ادامه می‌دهد: «كسی كه اهل قرآن نیست و با آن اُنس ندارد دل مُرده است و خانه او گورستان است. بنابراین همه مسلمانان خانه را با تلاوت قرآن روشن سازند. خود و خانه شان را با ترک تلاوت قرآن تاریک نکنند. بلکه خانه، کوچه و محل زندگی را هم نورانی کنند. حضرت محمد(ص) می‌فرماید: «این نورانیت به زمین و زمینیان محدود نمی‌شود، بلکه همه آسمان هم از نور افشانی چنین خانه‌ای بهره می‌برند. همان‌طور که ستارگان آسمان برای ساکنین زمین چشمگیر است، خانه‌ای که درآن قرآن تلاوت می‌شود برای اهل آسمان چشمگیر است. صدای قرآن که اهل آن از کوچک و بزرگ است طنین‌انداز است، دنیایشان نیز آباد است. خیر و برکت آن نیز زیاد است و رزق و روزی آن خانه فزونی می‌یابد. »