ريزش خواص در حکومت علوي
مهم‌ترين عوامل مؤثر در پيدايش خواص(پاورقی)
حجت‌الاسلام دکتر جواد سليماني‌امیری
نهال نو پای اسلام در مدینه با همت و تلاش و مجاهدت و آبیاری مهاجرین و انصار ریشه‌دار و تنومند گردید و روز بروز رشد یافته و بالنده شد، از این رو مهاجرین اولیه (کسانی که تا فتح مکه به مدینه هجرت کردند) و انصاری که در پیمان عقبه و بعد از آن در سال‌های آغازین هجرت به شرف اسلام درآمده و در جنگ‌ها در کنار پیامبر(ص) ایستادگی و استقامت نمودند پس از استقرار و تحکیم پایه‌های نظام اسلامی در زمره اصحاب خاص و شخصیت‌های برجسته و ممتاز جامعه اسلامی درآمدند، و طیفی از خواص را پدید آوردند. آنچه که بیش از هر چیز بر موقعیت مهاجرین و انصار افزوده و به آنان نفوذ و پایگاهی جاوید و ماندگار بخشید اظهار رضایت و خشنودی قرآن کریم از آنان بود. خداوند متعال در قرآن مجید در موارد متعددی از مهاجرین و انصار، تحمل رنج‌ها ، مشقت‌ها و فقر کشیدن‌ها و ایثار و گذشت مالی‌شان یاد کرده و آنان را ستوده بود. در سوره توبه فرمود:
«وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنْ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَداً ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ»
پیشروان اولیه از مهاجر و انصار و کسانی که به نیکوکاری از ایشان پیروی کرده‌اند [تابعین] خداوند از آنان خشنود است و آنان نیز از او خشنودند و برای آنها بوستان‌هایی آماده کرده است که جویبارهایی از زیر آنها جریان دارد، که همواره جاودانه در آن بسر می‌برند، این رستگاری بزرگ است.۱۸
و یا در سوره حشر فرمود:
«لِلْفُقَرَاءِ الْمُهَاجِرِينَ الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَأَمْوَالِهِمْ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ اللَّهِ وَرِضْوَانًا وَيَنْصُرُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُوْلَئِكَ هُمْ الصَّادِقُونَ * وَالَّذِينَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِيمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُوْلَئِكَ هُمْ الْمُفْلِحُونَ * وَالَّذِينَ جَاءُوا مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالْإِيمَانِ وَلَا تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنَا غِلًّا لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا إِنَّكَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ»۱۹
برای بینوایان از مهاجرین که از خانه و کاشانه‌هایشان و ملک و مال‌هایشان رانده شده‌اند، و در طلب بخشش و خشنودی خداوندند و [دین] خداوند و پیامبر او را یاری می‌دهند، اینان‌اند که راستگویانند * و کسانی که پیش از آنان در سرای اسلام [مدینه] جای گرفتند و ایمان را پذیرفتند، کسانی را که به سوی آنان هجرت کرده‌اند، دوست می‌دارند و نسبت به آنچه به ایشان داده شده است، در دل خود احساس نیاز نمی‌کنند، و [آنان را] ولو خود نیازمندی داشته باشند، بر خود برمی‌گزینند و کسانی از آزمندی نفس خویش در امان ماندند، آنانند که رستگارانند * و کسانی که پس از آنان آمده‌اند گویند پروردگار ما و برادرانمان را که در ایمان بر ما سبقت دارند، بیامرز، و در دل‌های ما نسبت به مؤمنان کینه‌ای مگذار، پروردگارا تویی که رئوف
مهربانی.
همچنان که ملاحظه می‌فرمایید خداوند متعال در مقام تعریف و تمجید از مهاجرین می‌فرماید آنها کسانی بودند که برای خدا و برای یاری او و پیامبرش از زادگاه و شهرهایشان مهاجرت کردند و دست از اموالشان شستند تا ناصر خدا و پیامبرش باشند، آنهایی هم که در شهرهایشان مانده بودند؛ یعنی انصار، به مهاجرین محبت ورزیدند، و در عین نیاز خویش بی‌هیچ آز و طمعی مهاجرین را بر خود ترجیح دادند، و مهاجرین بعدی که وارد مدینه می‌شدند می‌گفتند خدایا بین ما و کسانی که پیش از ما ایمان آورده‌اند جدایی و کینه مینداز.
مردم در صف مهاجرین و انصار و سبقت گیرندگان در ایمان به اسلام شعر می‌گفتند و از آنها مدح و ستایش می‌کردند، مفهوم يکي از اشعارشان موقعیت ممتاز و خصوصیت آنان را بدين سان نشان می‌دهد.
«ای که از بهترین بندگان می‌پرسی با شخص دانا و بینا برخورد کرده‌ای برترین بندگان همه از قریش بودند، و بهترین قریشیان مهاجرین بودند و بهترین مهاجرین، مهاجرین اولیه بودند، [سپس شاعر اینجا هشت تن از مسلمانان اولیه را یاد می‌کند و از آنها مدح می‌‌نمايد] و هشت نفر از یاران وی علی و عثمان و آنگاه، زبیر و طلحه و دو تن از بنی زهره و دو پیرمرد که در کنار احمد خفته‌اند و قبرشان کنار قبر اوست بودند.»۲۰
و یا یکی از اهالی مدینه در مدح انصار چنین می‌گوید:
«[پیامبر(ص)] ده و چند سال ما بین قریش به سر برد و به آنها تذکر داد تا که شاید در میانشان دوستی همدل پیدا کند و چون پیش ما آمد خدا دین وی را قوت داد و از شهر مدینه خرسند و خشنود شد ما با همه مردمی که او دشمن آنهاست، دشمنی می‌کنیم اگر چه دوست یک رنگ ما باشند.»۲۱
مهاجرین و انصار که خیل کثیری از اصحاب پیامبر(ص) را تشکیل می‌دادند، پس از قوت یافتن اسلام و رحلت رسول خدا(ص) از خواص اصحاب به حساب آمدند و از همین رو بود که اکثر امور جامعه اسلامی در دست آنها قرار گرفت و در تصمیم‌گیری‌ها بیشترین نفوذ را داشتند، علی(ع)، عمار، ابوبکر، عمر، عثمان، طلحه و زبیر، سعد بن ابي وقاص، سعد بن عباده، سعد بن معاذ و برخی دیگر، از بزرگان مهاجر و انصار بودند، آنان تا سال‌ها پس از رحلت رسول خدا(ص) منظر نظر و محل عنایت مسلمانان و خلفای اسلامی بودند. عمر در وصیت خود گفت: «من آن کس را که خلیفه می‌شود وصیت می‌کنم جانب مهاجر و انصار را رعایت کند و فضیلت آنها را درک نموده و حق ایشان را بشناسد.»۲۲
اینها همه نشان می‌دهد که مهاجرین و انصار از خواص جامعه اسلامی به حساب می‌آمدند، و موقعیت اجتماعی ممتازی
داشتند.
3. شرکت در جنگ‌هاي نخست صدر اسلام
یکی دیگر از عواملی که در شکل‌گیری خواص نقش آفرید مسأله شرکت در جنگ بدر و احد بود، این دو جنگ از نبردهای سرنوشت‌ساز و حماسی تاریخ اسلام بود، هر دو در شرایطی تحقق یافت که کفار در اوج قدرت و مسلمانان در نهایت ضعف قوای ظاهری بسر می‌بردند، تعداد سپاه اسلام در بدر حدود 300 نفر و تعداد سپاه دشمن تقريبا 950 نفر بود، مسلمانان تنها دو اسب داشتند، در اُحد سپاه دشمن تقريباً 3000 نفر و سپاه اسلام حدود 700 نفر بودند؛ یعنی در هر دو جنگ تعداد سپاه دشمن بیش از سه برابر سپاه اسلام بود، هر دو در شرایطی اتفاق افتاد که هنوز منافقین در مدینه حضور فعال داشتند۲۳ و احتمال داشت با همدستی با کفار پیامبر(ص) غلبه کنند بنابراین مسلمانان هم از حیث قدرت ظاهری و هم از جهت اوضاع داخلی در نهایت ضعف بسر می‌بردند و احتمال شکست‌شان بسیار زیاد بود و هیچ بعید نبود که همگی به شهادت برسند و بساط اسلام برای همیشه برچیده شود. چیزی جز ایمان به غیب و امدادهای الهی به انسان دلگرمی نمی‌بخشید، ولی مسلمانان با توکل به خدا و ایمان به کمک او مقاومت کردند و نگذاشتند رسول خدا(ص) تنها بماند و اسلام شکست بخورد، از این‌رو در حافظه تاريخي مسلمانان رزمندگان بدر و احد به خاطر این ایثار و پایمردی و شجاعتشان بر سایر اصحاب ترجیح داده شدند، و از امتیازات خاص و ویژه برخوردار گردیدند، مثلاً در دیوان حقوق عمر بدریون از امتیاز مالی ویژه‌ای برخوردار گرديدند براي شركت كنندگان جنگ بدر از مهاجران 5000 درهم و براي انصار بدري 4000 درهم، درنظرگرفته شد.۲۴
4. نزديکي با پيامبر(صلي الله عليه و آله)
یکی دیگر از زمینه‌های به وجود آمدن خواص و شخصیت‌های برجسته و با نفوذ در صدر اسلام مسأله ارتباط و نزدیکی افراد با رسول خدا(ص) بود؛ یعنی کسانی که به نوعی با آن بزرگوار پیوند داشتند بعدها این پیوند برایشان به عنوان یک خصوصیت و امتیاز مطرح شد و در میان مردم صاحب نفوذ شدند.
در درجه اول زنان و خویشاوندان پیامبر(ص) دارای جایگاه و پایگاه خاصی شدند، یکی از خصوصیات ممتاز افرادی چون حضرت علی(ع) و فاطمه(س) و امام حسن و حسین(عليهما السلام) و عباس عموی پیامبر(ص)، ابنعباس، عبدالله بن جعفر، عایشه، امسلمه، حفصه... و خاندان بنی‌هاشم همین خویشاوندی و پیوند فامیلی آنها با رسول خدا(ص) بود، حتی یکی از عوامل زمینه‌ساز خلافت ابوبکر و عمر و عثمان این بود که ابوبکر و عمر پدرزن پیامبر(ص) و عثمان داماد رسول خدا(ص) بود، به عثمان به خاطر اینکه ابتدا با ام کلثوم و بعد از مرگش با زینب دختر دیگر پیامبر(ص) ازدواج کرده بود۲۵(ذوالنورین) لقب داده بودند؛ یعنی کسی که صاحب دو نور است.
افرادی چون عایشه جزء شخصیت‌ها و خواص پُرنفوذ جامعه شدند به طوری که در انتخاب خلیفه دخالت می‌کردند.
منابع در دفتر روزنامه موجود است
نهال نو پای اسلام در مدینه با همت و تلاش و مجاهدت و آبیاری مهاجرین و انصار ریشه‌دار و تنومند گردید و روز بروز رشد یافته و بالنده شد، از این رو مهاجرین اولیه (کسانی که تا فتح مکه به مدینه هجرت کردند) و انصاری که در پیمان عقبه و بعد از آن در سال‌های آغازین هجرت به شرف اسلام درآمده و در جنگ‌ها در کنار پیامبر(ص) ایستادگی و استقامت نمودند پس از استقرار و تحکیم پایه‌های نظام اسلامی در زمره اصحاب خاص و شخصیت‌های برجسته و ممتاز جامعه اسلامی درآمدند، و طیفی از خواص را پدید آوردند. آنچه که بیش از هر چیز بر موقعیت مهاجرین و انصار افزوده و به آنان نفوذ و پایگاهی جاوید و ماندگار بخشید اظهار رضایت و خشنودی قرآن کریم از آنان بود. خداوند متعال در قرآن مجید در موارد متعددی از مهاجرین و انصار، تحمل رنج‌ها ، مشقت‌ها و فقر کشیدن‌ها و ایثار و گذشت مالی‌شان یاد کرده و آنان را ستوده بود. در سوره توبه فرمود:
«وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنْ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَداً ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ»
پیشروان اولیه از مهاجر و انصار و کسانی که به نیکوکاری از ایشان پیروی کرده‌اند [تابعین] خداوند از آنان خشنود است و آنان نیز از او خشنودند و برای آنها بوستان‌هایی آماده کرده است که جویبارهایی از زیر آنها جریان دارد، که همواره جاودانه در آن بسر می‌برند، این رستگاری بزرگ است.۱۸
و یا در سوره حشر فرمود:
«لِلْفُقَرَاءِ الْمُهَاجِرِينَ الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَأَمْوَالِهِمْ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ اللَّهِ وَرِضْوَانًا وَيَنْصُرُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُوْلَئِكَ هُمْ الصَّادِقُونَ * وَالَّذِينَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِيمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُوْلَئِكَ هُمْ الْمُفْلِحُونَ * وَالَّذِينَ جَاءُوا مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالْإِيمَانِ وَلَا تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنَا غِلًّا لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا إِنَّكَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ»۱۹
برای بینوایان از مهاجرین که از خانه و کاشانه‌هایشان و ملک و مال‌هایشان رانده شده‌اند، و در طلب بخشش و خشنودی خداوندند و [دین] خداوند و پیامبر او را یاری می‌دهند، اینان‌اند که راستگویانند * و کسانی که پیش از آنان در سرای اسلام [مدینه] جای گرفتند و ایمان را پذیرفتند، کسانی را که به سوی آنان هجرت کرده‌اند، دوست می‌دارند و نسبت به آنچه به ایشان داده شده است، در دل خود احساس نیاز نمی‌کنند، و [آنان را] ولو خود نیازمندی داشته باشند، بر خود برمی‌گزینند و کسانی از آزمندی نفس خویش در امان ماندند، آنانند که رستگارانند * و کسانی که پس از آنان آمده‌اند گویند پروردگار ما و برادرانمان را که در ایمان بر ما سبقت دارند، بیامرز، و در دل‌های ما نسبت به مؤمنان کینه‌ای مگذار، پروردگارا تویی که رئوف
مهربانی.
همچنان که ملاحظه می‌فرمایید خداوند متعال در مقام تعریف و تمجید از مهاجرین می‌فرماید آنها کسانی بودند که برای خدا و برای یاری او و پیامبرش از زادگاه و شهرهایشان مهاجرت کردند و دست از اموالشان شستند تا ناصر خدا و پیامبرش باشند، آنهایی هم که در شهرهایشان مانده بودند؛ یعنی انصار، به مهاجرین محبت ورزیدند، و در عین نیاز خویش بی‌هیچ آز و طمعی مهاجرین را بر خود ترجیح دادند، و مهاجرین بعدی که وارد مدینه می‌شدند می‌گفتند خدایا بین ما و کسانی که پیش از ما ایمان آورده‌اند جدایی و کینه مینداز.
مردم در صف مهاجرین و انصار و سبقت گیرندگان در ایمان به اسلام شعر می‌گفتند و از آنها مدح و ستایش می‌کردند، مفهوم يکي از اشعارشان موقعیت ممتاز و خصوصیت آنان را بدين سان نشان می‌دهد.
«ای که از بهترین بندگان می‌پرسی با شخص دانا و بینا برخورد کرده‌ای برترین بندگان همه از قریش بودند، و بهترین قریشیان مهاجرین بودند و بهترین مهاجرین، مهاجرین اولیه بودند، [سپس شاعر اینجا هشت تن از مسلمانان اولیه را یاد می‌کند و از آنها مدح می‌‌نمايد] و هشت نفر از یاران وی علی و عثمان و آنگاه، زبیر و طلحه و دو تن از بنی زهره و دو پیرمرد که در کنار احمد خفته‌اند و قبرشان کنار قبر اوست بودند.»۲۰
و یا یکی از اهالی مدینه در مدح انصار چنین می‌گوید:
«[پیامبر(ص)] ده و چند سال ما بین قریش به سر برد و به آنها تذکر داد تا که شاید در میانشان دوستی همدل پیدا کند و چون پیش ما آمد خدا دین وی را قوت داد و از شهر مدینه خرسند و خشنود شد ما با همه مردمی که او دشمن آنهاست، دشمنی می‌کنیم اگر چه دوست یک رنگ ما باشند.»۲۱
مهاجرین و انصار که خیل کثیری از اصحاب پیامبر(ص) را تشکیل می‌دادند، پس از قوت یافتن اسلام و رحلت رسول خدا(ص) از خواص اصحاب به حساب آمدند و از همین رو بود که اکثر امور جامعه اسلامی در دست آنها قرار گرفت و در تصمیم‌گیری‌ها بیشترین نفوذ را داشتند، علی(ع)، عمار، ابوبکر، عمر، عثمان، طلحه و زبیر، سعد بن ابي وقاص، سعد بن عباده، سعد بن معاذ و برخی دیگر، از بزرگان مهاجر و انصار بودند، آنان تا سال‌ها پس از رحلت رسول خدا(ص) منظر نظر و محل عنایت مسلمانان و خلفای اسلامی بودند. عمر در وصیت خود گفت: «من آن کس را که خلیفه می‌شود وصیت می‌کنم جانب مهاجر و انصار را رعایت کند و فضیلت آنها را درک نموده و حق ایشان را بشناسد.»۲۲
اینها همه نشان می‌دهد که مهاجرین و انصار از خواص جامعه اسلامی به حساب می‌آمدند، و موقعیت اجتماعی ممتازی
داشتند.
3. شرکت در جنگ‌هاي نخست صدر اسلام
یکی دیگر از عواملی که در شکل‌گیری خواص نقش آفرید مسأله شرکت در جنگ بدر و احد بود، این دو جنگ از نبردهای سرنوشت‌ساز و حماسی تاریخ اسلام بود، هر دو در شرایطی تحقق یافت که کفار در اوج قدرت و مسلمانان در نهایت ضعف قوای ظاهری بسر می‌بردند، تعداد سپاه اسلام در بدر حدود 300 نفر و تعداد سپاه دشمن تقريبا 950 نفر بود، مسلمانان تنها دو اسب داشتند، در اُحد سپاه دشمن تقريباً 3000 نفر و سپاه اسلام حدود 700 نفر بودند؛ یعنی در هر دو جنگ تعداد سپاه دشمن بیش از سه برابر سپاه اسلام بود، هر دو در شرایطی اتفاق افتاد که هنوز منافقین در مدینه حضور فعال داشتند۲۳ و احتمال داشت با همدستی با کفار پیامبر(ص) غلبه کنند بنابراین مسلمانان هم از حیث قدرت ظاهری و هم از جهت اوضاع داخلی در نهایت ضعف بسر می‌بردند و احتمال شکست‌شان بسیار زیاد بود و هیچ بعید نبود که همگی به شهادت برسند و بساط اسلام برای همیشه برچیده شود. چیزی جز ایمان به غیب و امدادهای الهی به انسان دلگرمی نمی‌بخشید، ولی مسلمانان با توکل به خدا و ایمان به کمک او مقاومت کردند و نگذاشتند رسول خدا(ص) تنها بماند و اسلام شکست بخورد، از این‌رو در حافظه تاريخي مسلمانان رزمندگان بدر و احد به خاطر این ایثار و پایمردی و شجاعتشان بر سایر اصحاب ترجیح داده شدند، و از امتیازات خاص و ویژه برخوردار گردیدند، مثلاً در دیوان حقوق عمر بدریون از امتیاز مالی ویژه‌ای برخوردار گرديدند براي شركت كنندگان جنگ بدر از مهاجران 5000 درهم و براي انصار بدري 4000 درهم، درنظرگرفته شد.۲۴
4. نزديکي با پيامبر(صلي الله عليه و آله)
یکی دیگر از زمینه‌های به وجود آمدن خواص و شخصیت‌های برجسته و با نفوذ در صدر اسلام مسأله ارتباط و نزدیکی افراد با رسول خدا(ص) بود؛ یعنی کسانی که به نوعی با آن بزرگوار پیوند داشتند بعدها این پیوند برایشان به عنوان یک خصوصیت و امتیاز مطرح شد و در میان مردم صاحب نفوذ شدند.
در درجه اول زنان و خویشاوندان پیامبر(ص) دارای جایگاه و پایگاه خاصی شدند، یکی از خصوصیات ممتاز افرادی چون حضرت علی(ع) و فاطمه(س) و امام حسن و حسین(عليهما السلام) و عباس عموی پیامبر(ص)، ابنعباس، عبدالله بن جعفر، عایشه، امسلمه، حفصه... و خاندان بنی‌هاشم همین خویشاوندی و پیوند فامیلی آنها با رسول خدا(ص) بود، حتی یکی از عوامل زمینه‌ساز خلافت ابوبکر و عمر و عثمان این بود که ابوبکر و عمر پدرزن پیامبر(ص) و عثمان داماد رسول خدا(ص) بود، به عثمان به خاطر اینکه ابتدا با ام کلثوم و بعد از مرگش با زینب دختر دیگر پیامبر(ص) ازدواج کرده بود۲۵(ذوالنورین) لقب داده بودند؛ یعنی کسی که صاحب دو نور است.
افرادی چون عایشه جزء شخصیت‌ها و خواص پُرنفوذ جامعه شدند به طوری که در انتخاب خلیفه دخالت می‌کردند.
منابع در دفتر روزنامه موجود است