صدیقه توانا

همین که در قرآن کریم آیه «و جعلنا من الماء کل شیء حی» آورده شده نشان از توجه خداوند به این مایه هستی است و ما هر چقدر که در مسیر احیای این نعمت خدادادی گام برداریم، بازهم کم است.
رئیس‌جمهور: سدهای اطراف تهران وضعیت مناسبی ندارند و در مجموع حدود 40 درصد ظرفیت‌شان آب دارند و 60 درصد ظرفیت آنها خالی است ولی با صرفه‌جویی 10 درصدی هر خانوار در مصرف آب مشکلات حوزه آب حل خواهد شد.
وزیر نیرو: هم‌اکنون مسائل آب از حساسیت و اهمیت خاصی برخوردار شده و جهان در هیچ زمانی این چنین نگران منابع آب هم از نظر کمی و هم از نظر کیفی نبوده است. ما هم‌اکنون با دو روند ناهمسو در دنیا مواجهیم که از یک سو نیاز و تقاضا برای آب افزایش یافته و از سوی دیگر منابع آب رو به محدودیت است.
تمام این تاکیدات همه و همه هشداری است تا در مصرف آب صرفه‌جویی کنیم.
خشکسالی به عنوان بی سروصداترین بلایای طبیعی در مقابل سیلاب به عنوان یکی از پرصداترین بلایا قرار گرفته است.
این در حالی است که خطر و خسارتهای ناشی از خشکسالی به مراتب بیشتر از سایر بلایای طبیعی مانند سیل، طوفان، آتشفشان و حتی زلزله است ولی به دلیلی که مشاهده تاثیر تخریبی خشکسالی نیاز به زمان نسبتا طولانی دارد، اهمیت آن چند برابر می‌شود.
به اعتقاد کارشناسان مسائل محیط زیست در حالی که وقوع یک دوره خشکسالی شدید علاوه بر خسارتهای آشکار به طور معمول به محصولات کشاورزی، فضای سبز و دامپروری وارد می‌آورد و گاهی باعث قحطی می‌شود، خسارتهای ناپایدار دیگری را نیز باعث می‌شود که گاهی جبران‌ناپذیر می‌شود.
آب یکی از ارکان اصلی حیات بشری است به طوریکه حیات بدون آن برای موجودات زنده به هیچ‌وجه قابل تصور نیست. اگرچه کل میزان آب جهان ثابت است اما توزیع نامناسب آن در سطح  جهان و از همه مهم‌تر فقدان آب سالم در بسیاری از نقاط جهان نگرانی‌های زیادی را پیش‌روی بشر قرار داده است.
حدود 70 درصد سطح زمین را آب فرار گرفته است ولی متاسفانه بحران آب در بسیاری از کشورهای جهان از جمله کشورهای کمربند خشک زمین مثل ایران، به عنوان یکی از دغدغه‌های اصلی فرآروی آینده این جوامع است.
بحران آب در جهان
ایران تنها کشوری نیست که در سالهای اخیر با مسئله بحران آب درگیر شده است، بلکه جهان در حال تجربه بحران آب است و پیش از یک میلیارد از مردم جهان به آب سالم آشامیدنی و نیمی از جهان به بهداشت مناسب دسترسی ندارند.
دکتر کیومرث عبدالهی کارشناس حوزه آب و خاک در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان با بیان مقدمه فوق و با تاکید بر اینکه بحران آب، یک بحران مدیریتی است، خاطرنشان می‌کند: «باید توجه داشت که بخشی از مشکل کم‌آبی در کشور ما به مقدار سرانه مصرف آب برمی‌گردد که این سرانه به شدت در حال افزایش است.»
دلیل این مسئله را از وی می‌پرسم می‌گوید: «دلیل این امر به افزایش سطح رفاه و به تبع آن تنوع نیازهای آبی مربوط می‌شود که البته با شیوه‌های مختلفی می‌توان با این بحران مقابله کرد.»
اولویت‌های مصرف، جیره‌بندی، اصلاح ساختار مصرف، آگاه‌سازی عمومی و مشارکت مردم در برنامه‌ریزی و مدیریت آب و تدوین آئین‌نامه اجرایی چگونگی آب برخی از محورهایی است که این کارشناسی به عنوان راهکار برای مقابله با بحران آب به آن اشاره می‌کند.»
وی در ادامه می‌گوید: «توجه به عرضه و تقاضا، توجه دقیق به مدیریت جامع آب، استفاده از روشهای نوین آبیاری و کم‌آبیاری، به کارگیری تجربه‌های کشورهای موفق در زمینه کشاورزی و توجه به برنامه‌های اجرایی مدیریت خشکسالی از دیگر فاکتورهایی است که برای مقابله با بحران کم‌آبی باید در دستور کار قرار گیرد.»
اصلاح الگوهای مصرف آب خانگی
با هر بار دوش گرفتن در عرض 20 ثانیه، حدود 4 لیتر آب مصرف می‌شود.
و اگر از یک سردوش باجریان کم استفاده کنید در حدود 2000 لیتر در هفته در مصرف آب صرفه‌جویی می‌شود. و اگر زمان دوش گرفتن خودرا به کمتر از 5 دقیقه کاهش دهید. با این کار ماهانه در حدود 4000 لیتر در مصرف آب صرفه‌جویی خواهد شد، هنگامی که سرخود را با شامپو می‌شویید، شیر آب را ببندید، با این کار حدود 180 لیتر در هفته صرفه‌جویی می‌شود.
ناگفته نماند که سردوش‌های معمولی در هر دقیقه 18 لیتر آب مصرف می‌کنند و اگر یک دقیقه زیر دوش بایستید معادل 12 بطری نوشابه 1/5 لیتری آب مصرف خواهد شد، اما اگر از سردوش‌های کم‌مصرف استفاده کنید، این مقدار به 8 لیتر خواهد رسید.
یا شاید بد نباشد بدانید که از روشویی‌های معمولی در هر دقیقه 12 لیتر آب خارج می‌شود، معادل 8 بطری 1/5 لیتری، در صورتی‌که روشویی‌هایی که سر شیرکم مصرف دارند، این مقدار آب را به 6 لیتر کاهش خواهند داد.
یا فلاش تانک‌های معمولی در هر بار استفاده 13 لیتر آب مصرف می‌کنند، این مقدار معادل 9 بطری نوشابه 1/5 لیتری است در صورتی که فلاش تانک‌های کم مصرف این مقدار را به 6 لیتر کاهش می‌دهند در مجموع وسایل کم‌مصرف حدود 60درصد از مصرف کنونی آب را کاهش می‌دهد و این یعنی راه‌حلی ساده و آسان برای صرفه‌جویی در مصرف آب.
بی‌تردید مردم با درست مصرف کردن نقش بسزایی در عبور از بحران کم‌آبی دارند ولی این فقط سهم ناچیزی از مصرف آب است. چون همان‌طور که قبلا کارشناسان هم اعلام کرده بودند و ما هم در بخش اول گزارش به آن اشاره کردیم 95 درصد آب صرف امور کشاورزی می‌شود. از این رو راههای گذر از بحران را باید در اصلاح سیستم کشاورزی و آبیاری جست‌وجو کرد.
روشهای الگوی اصلاح
 مصرف آب کشاورزی
«طبق آمار در ایران برای تولید یک کیلوگرم محصول 2 هزار لیتر آب مصرف می‌شود، در حالی که در کشورهای در حال توسعه برای تولید همین مقدار محصول، یک هزار و 300 لیتر آب صرف می‌شود.»
مجید خوش‌رو، استادیار دانشگاه در امور کشاورزی و بذر و اصلاح آفات در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان با اعلام آمار فوق تاکید می‌کند: «بهره‌گیری از آبیاری‌های نوین در بخش کشاورزی با اصلاح روشهای سنتی و اصلاح الگوی کشت متناسب با اقلیم منطقه می‌تواند نقش مهمی در افزایش بهره‌وری داشته باشد.»
وی تصریح می‌کند: «اصلاح روش‌های الگوی مصرف آب کشاورزی، تنها و مهم‌ترین راه برای گذر از بحران کم‌آبی است و از اساسی‌ترین روش‌های اصلاح الگوی مصرف در بخش کشاورزی می‌توان به اجرای روش‌های «به‌زراعی» و «به‌نژادی» مانند اصلاح روش‌های کاشت، اجرای سیاست تغییر کاربری اراضی در الگوی کشت مبتنی بر مزیت نسبی و تلاش در جهت کاهش سطح کشت محصولات با مصرف بالای آب است.»
دکتر حاجی کریمی عضو هیئت علمی دانشگاه ایلام در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان بر مدیریت مصرف آب تأکید فراوان می‌کند و در توضیحات بیشتری درمورد مدیریت جامع حوزه‌های آب‌ریز و آب‌خیز که در بخش اول گزارش به آن اشاره کرد می‌پردازد و می‌گوید: «در کشورمان زمین و اراضی وسیعی داریم، ولی باید با این منابع آب موجود، با تکنولوژی جدید مثل روش آبیاری نوین و قطره‌ای و با رعایت جوانب از بحران کم‌آبی عبور کنیم چون اگر اصولی با این مسئله برخورد نشود، لطمات زیادی به کشور وارد می‌شود.»
به او می‌گویم منظور از رعایت جوانب چیست؟ دکتر کریمی در ادامه سخنانش خاطرنشان می‌کند: «اجازه دهید با یک مثالی این موضوع را شفاف‌تر بگویم، مثلاً در منطقه‌ای کشاورزی چاهی داریم که با روش سنتی، غرقابی آبیاری می‌شود. در این روش حجم آب زیادی مصرف می‌شود، و علاوه بر آنکه زمین به‌طور کامل سیراب می‌شود، بخش زیادی از آب هم تبخیر می‌گردد و به اصطلاح به نوعی هدر می‌رود.
البته ناگفته نماند که در روش غرقابی مقداری آب (اضافه) دوباره به زمین برمی‌گردد، یعنی آب برگشت کشاورزی مجدداً به داخل زمین فرو می‌رود و به سفره‌های زیرزمینی نفوذ می‌کند که در اینجا ظاهراً ضرری نکرده‌ایم ولی فرق این روش با روش نوین و قطره‌ای آبیاری در این است که در روش نوین گیاه به اندازه کافی آبیاری می‌شود و درحد نیاز آب مصرف می‌شود.»
وی می‌گوید: «اما در روش نوین ما احساس می‌کنیم آب زیادی داریم چون گیاه و زمین به اندازه آبیاری شده‌اند و این آب اضافه صرف افزایش سطح کشاورزی می‌شود و زمین بیشتری زیر کشت می‌رود و این روش غلط است و مشکل نیز از همین‌جا آغاز می‌شود.»
توسعه زمین کشاورزی خوب یا بد؟
از دکتر کریمی می‌خواهم درمورد دلیل این مسئله توضیح دهد چون ظاهراً سطح زیرکشت و زمین کشاورزی توسعه یافته است و این نباید بد باشد و جای نگرانی ندارد اما دکتر کریمی نظر دیگری دارد.
وی با اشاره به اینکه در روش غرقابی بخشی از آب به سفره‌های زیرزمینی نفوذ پیدا می‌کرد، در توضیحات بهتری ادامه می‌دهد: «در روش نوین آب به این سفره‌ها بر نمی‌گردد، ضمن آنکه برای توسعه و رشد اراضی سطح زیرکشت تمام امکانات مهیا باشد.» وی می‌افزاید: «هرجا تغییر روش آبیاری داریم باید آب کمتری از سفره‌های زیرزمینی برداشت شود و ذخیره آبی هم کاهش نیابد. مثلاً اگر چاهی 20 لیتر آب‌دهی داشت الان با 5 لیتر در ثانیه، همان زمین را با روش نوین آبیاری می‌توان آبیاری کرد به شرط آنکه بیشتر از 10 لیتر آب برداشت نکنیم.»
وی با بیان اینکه دشتهای کرمان، رفسنجان، همدان با افت سطح آبهای زیرزمینی مواجه هستند و آب چاه‌ها تا 300 متر پایین‌تر رفته است، می‌گوید: «علت این امر به برداشت زیاد آب از سطح سفره‌های زیرزمینی برمی‌گردد که مخاطره‌انگیز است.»
نشت زمین به دلیل برداشت زیاد از آبهای زیرزمینی نکته مهم دیگری است که عضو هیئت علمی دانشگاه ایلام به آن اشاره کرده و می‌گوید: «ایجاد ترک در ساختمان‌ها و تأسیسات موجود و کانال‌های آبیاری ناشی از نشست زمین است باید از الان به فکر مهار برداشت‌ها و مدیریت آب‌های موجود باشیم و این موضوع به قدری مهم است که به زودی یک نشست تخصصی در دانشگاه ایلام برگزار می‌شود.»
از وی می‌خواهم از تصمیمات اجرایی که در این نشست قرار است درمورد آن صحبت شود بگوید که وی با اطمینان و تأکید بسیار می‌گوید: «دنبال این هستیم تا پیشنهادی به مجلس شورای اسلامی ارائه دهیم که میزان برداشت آب اصلاح و پروانه‌های بهره‌برداری از چاه‌های آب نیز به روز شود.»
الان 30 سال است که مثلاً در یک منطقه چاهی حفاری شده بود و هنوز هم از آن چاه آب برداشت می‌شود. طبیعی است این پروانه‌ها نیاز به اصلاح و بازنگری دارد. باید میزان برداشت مشخص شود و موازنه آبی معین گردد. و ما امیدواریم مجلس با این طرح موافقت کند و آن را به تصویب برساند.»
وی می‌گوید: «به همان اندازه که آب داریم باید کشاورزی کنیم. باید بهینه مصرف کنیم، باید توسعه‌ای ماندگار و پایدار داشته باشیم و این مسئله‌ای است که نباید به سادگی از کنار آن گذشت.»
کریمی تأکید می‌کند: «باید توسعه‌ای صورت گیرد که کشاورزی ما در طول 50 تا ‍100 سال تداوم داشته باشد.»
همچنین باید قوانینی در مجلس وضع شود تا پروانه بهره‌برداری از چاه‌های آب هر چند سال یک بار براساس وضعیت اقلیمی منطقه و براساس بیلان منابع آب ناحیه اصلاح شود، ولی متأسفانه الان پروانه‌ها مادام‌العمر هستند پروانه‌ها باید تجدیدنظر شود.
اعطای مجوز به چاه‌های غیرمجاز
دو سال قبل قانون بسیار بدی وضع شد که به آن معترض شدیم و آن هم اعطای مجوز به چاه‌های غیرمجاز بود که ضربه‌ای جبران‌ناپذیر به پیکر آبهای کشور وارد شد.
دکتر کریمی درمورد این قانون بیشتر توضیح می‌دهد و می‌گوید: «در دولت قبلی برای آنکه مشخص شود چه تعداد چاه غیرمجاز داریم، برای چاه‌های مجاز پروانه صادر شد و این مسئله باعث شد هزاران چاه اضافه زده شود.»
به او می‌گویم با این شرایط چه راه‌حلی پیشنهاد می‌کنید؟ می‌گوید: «برداشت‌ها را باید آرام آرام تعدیل کنیم و روش‌های آبیاری را هم اصلاح کنیم، ضمن آنکه سطح زیرکشت را هم نباید افزایش دهیم.»